Ο χριστιανός Προβελέγγιος

Δημοσιεύτηκε στο φύλλο Ιουλ-Αυγ 2024 της τοπικής εφημερίδας ΣΙΦΝΑΪΚΑ ΝΕΑ

Πολλοί είναι αυτοί που προσπάθησαν να διερμηνεύσουν την θρησκευτικότητα στο ποιητικό και θεατρικό έργο του Αριστομένη Προβελέγγιου. Μια θρησκευτικότητα, που αναδύεται σχεδόν σε κάθε ποίημά του μέσα από μια αναφορά, έναν στίχο ή μιαν έννοια. Και, μάλιστα, αυτή δεν είναι απλά προϊόν ηλικιακής ωριμότητας ή ενός παρεξηγημένου καλογηρικού αναχωρητισμού. Ούτε ακόμη και μια προσωρινή ποιητική περίοδος στην εργογραφία του ποιητή. Ο Προβελέγγιος σε όλη του την ποιητική ζωή δεν παύει να αναρωτιέται για τα «μεγάλα» ανθρώπινα υπαρξιακά ερωτήματα.

Αυτό έχει χρησιμεύσει σαν αφορμή ώστε διάφοροι κριτικοί και φιλόλογοι να θελήσουν να οικειοποιηθούν ή να προσεταιριστούν την ανεξίθρησκη θρησκευτικότητα, που αναβλύζει μέσα από την ποίησή του. Ξεχωρίζω, για παράδειγμα, δύο ενδιαφέροντα άρθρα που του αποδίδουν «πανθεϊσμό». Το πρώτο γράφτηκε από τον εμβριθή Χρ. Ριζόπουλο  (περιοδ. ΙΛΙΣΟΣ, Δεκέμβριος 1958) με τίτλο “Τα Κοσμογονικά Προβλήματα στον Προβελέγγιο” και το δεύτερο από τον πολυγραφότατο κριτικό Κλ. Παράσχο (”Η Ποίησις του Προβελέγγιου”, ΕΛΛΗΝ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ, 1951, #80). Ο τελευταίος μάλιστα γράφει:

«Ωρισμένοι τόνοι, πρώτην φοράν, με τον Προβελέγγιο, ακούονται εις την ποίησίν μας. Οι τόνοι αυτοί ενθυμίζουν τους αγνοτέρους ιδεαλιστάς των αιώνων, την έξαρσι και την κατάνυξι των πυθαγορείων, των νεοπλατωνικών, την μυστικήν προς το θείον ανάτασιν, μερικών Ινδών φιλοσόφων και ποιητών τας πανθεϊστικάς δοξασίας. Ο Προβελέγγιος είνε και πανθεϊστής, και χριστιανός, και οπαδός του Πλάτωνος, και σκεπτικιστής».

Αυτή όμως η θρησκευτικότητα δεν είναι απλά γενική και αόριστη, ανεξίθρησκη και «πανθεϊστική», όπως ευσχήμως επιδιώκεται να παρουσιασθεί. Εχει ξεκάθαρα χριστιανική υφή. Άλλωστε, ανεξάρτητα από τις πολλές άλλες παράλληλες εκφράσεις της μέσα στο έργο του, ο ίδιος ο ποιητής είναι καθ’ομολογίαν του χριστιανός. Ως εκ τούτου, δεν είναι τυχαίο πως η θρησκευτική ποίηση του Προβελέγγιου κατέχει μια περίοπτη θέση στην ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ, που εξέδωσε ο Ανδ. Κεραμίδας το 1940 (εκδ. Σαλίβερου), αλλά και στην ΠΑΙΔΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ (εκδ. Ν. Αλικιώτη, 1948) της Αντιγόνης Μεταξά (η μετέπειτα γνωστή ως ραδιοφωνική «Θεία Λένα»).

Το χριστιανικό μήνυμά του είναι έντονο, ζωντανό και δυνατό. Ίσως δεν αποτελεί σύμπτωση πως το τελευταίο ποίημά του με τον τίτλο «Χριστός Ανέστη», που δημοσιεύεται το Πάσχα του 1936 στο περιοδικό ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ όταν αυτός ευρίσκεται ακόμη εν ζωή, κομίζει το μέγιστο Χριστιανικό αναστάσιμο μήνυμα παρηγορίας. Είναι ακριβώς εκείνο το Πάσχα όταν ο Προβελέγγιος πεθαίνει στην Σίφνο και οι Σιφνιοί ετοιμάζονταν να θάψουν μαζί με τον Κύριό τους και τον επιφανή συνάνθρωπό τους. Ποιό άραγε όμως να ήταν το πρώτο χρονικά ποίημά του με καθαρά θρησκευτικό περιεχόμενο;

Η εργογραφική έρευνά μου οδηγεί σε ένα άγνωστο ποίημα του 1888/9. Δεν απευθύνεται ούτε στην Μητέρα Φύση, ούτε στο Μέγα Κτίστη. Ούτε στο αστρικό Σύμπαν, ούτε στον Θεάνθρωπο Χριστό. Απευθύνεται «Εις την Παναγίαν». Δημοσιεύεται στο ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ της ΕΣΤΙΑΣ του έτους 1888-1889 (σελ. 21). Μέχρι τότε, η θεματολογία του ήταν εμπνευσμένη από αρχαϊκά μοτίβα, νησιώτικα θαλασσινά ερεθίσματα, τις εμπειρίες του από τα φθινοπωρινά ομιχλώδη τοπία της χώρας των Νιμπελούγκεν, την νοσταλγία κάθε ξενιτεμένου, από φυσιολατρικό θαυμασμό ή αισθηματικού περιεχομένου ασμάτια.

Δεν απευθύνεται προς Αυτήν με το γνωστό «Βόηθα Παναγιά!», ούτε με κάποιο τάμα, όπως θα κάνει στο αμέσως επόμενο παρακλητικό ποίημά του με τίτλο «Χρυσοπηγή». Ποτέ δεν θα μάθουμε τί άραγε να ήταν αυτό που πυροδότησε την έμπνευση ενός απόλυτα δοξαστικού και ευχαριστηριακού ποιήματος για την Παναγία. Το παραθέτω μεταγράφοντάς το από την πρωτότυπη έκδοσή του, σημειώνοντας πως με τον τρόπο αυτό επανέρχεται στο προσκήνιο και αποθησαυρίζεται στην τοπική εφημερίδα μας μετά από αφάνεια σχεδόν 140 ετών:

Μπορεί ο ποιητής να μην το συμπεριλαμβάνει στις ποιητικές Συλλογές που αργότερα θα εκδώσει, αυτό όμως δεν σημαίνει πως εγκαταλείπει την χριστιανική θεματολογία. Κάθε άλλο. Θα ακολουθήσει το μακροβιότατο «Εις τον Γολγοθάν», που θα συνοδεύσει μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια γενιές Γυμνασιόπαιδων για 80 ολόκληρα χρόνια, από το μακρινό 1891 μέχρι το «πρόσφατο» 1976. Και το επίσης συγκλονιστικό όσο και αγαπημένο ποίημα του ποιητή, το «Ιερουσαλήμ, Ιερουσαλήμ». Αλλά και μια σειρά άλλων, όπως τα: «Εορτή Αγίου, Ο Προφήτης Ηλίας, Ερημοκκλήσι, Έρως και Θρησκεία, Χρυσοπηγή» (από την συλλογή ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΠΑΛΑΙΑ ΚΑΙ ΝΕΑ,1896). Καθώς και τα: «Η Δύο Θρησκείες, Καλόγερε μου, Αιωνία Εικών», «Αδελφοί» (από την δεύτερη συλλογή ΠΟΙΗΜΑΤΑ,1916). Τέλος, τα: «Οι Δύο Κόσμοι, Ο Ιησούς και η Συκιά, Σ’ Είσ’ ο Θεός μου» (από την τρίτη χρονολογικά συλλογή ποιημάτων ΕΜΠΡΟΣ ΣΤΟ ΑΠΕΙΡΟΝ, 1925) με συμπλήρωμα «Το Θαύμα της Χρυσοπηγής» (από την έκδοση ΧΡΥΣΟΠΗΓΗ, 1930).

Ειδικά, μάλιστα, ένα 12στιχο απόσπασμα από το καθ’ομολογίαν πίστεως ποίημά του «Σ’ Είσ’ ο Θεός μου» περιλήφθηκε στο Αναγνωστικό της Ε’ Δημοτικού (ΟΕΔΒ του 1955) και διατηρήθηκε επίσης μέχρι την δεκαετία του 1970. Σε όλη την Ελλάδα, οι μικροί μαθητές θα έκαναν την πρώτη γνωριμία με τον νέο δάσκαλό τους, όταν θα άνοιγαν το ολοκαίνουργιο βιβλίο με το φανταχτερό πολύχρωμο εξώφυλλο. Ενότητα 1^η , ΑΠΟ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ. Τίτλος του 1^ου κειμένου «Προς τον Θεόν». Έτσι, κατέληξε να γίνει διάσημα γνωστός ανάμεσα στα ελληνόπουλα του τότε ο ποιητής Αριστομένης Προβελέγγιος.

Η χριστιανικότητα του ποιητή όμως δεν χρειάζεται εξωτερικό απολογητή, αφού ο ίδιος θα δηλώσει σε μια σπάνια συνέντευξη, που θα δώσει στον Γ. Κοτζιούλα (περιοδ. ΡΥΘΜΟΣ,  Οκτώβριος 1933):

«— Εγώ είμαι, θρήσκος, αυτό φαίνεται και εις τα ποιήματά μου. Είμαι για την ακρίβεια, ευαγγελιστής, δέχομαι δηλαδή τον Χριστό των Ευαγγελίων…».

Για να έλθει πολλά χρόνια αργότερα (περιοδ. ΠΕΛΕΚΑΝ, καλοκαίρι 1966) η κόρη του Σοφία να συμπληρώσει:

«…είχε χριστιανική καρδιά, χριστιανική ψυχή. Τις Κυριακές δεν έλειπε από την εκκλησία και τη Μεγάλη Βδομάδα ζούσε μέσα σε έξαρση, σε κατάνυξη. Ελάτρευε τον Χριστό, είχε βαθύ θρησκευτικό αίσθημα, όπως το βλέπει κανένας σε πολλά ποιήματά του. Εδιάβαζε τα Ευαγγέλια, τον Απόστολο Παύλο και οραματιζόταν τους Αγίους Τόπους».

Για όλους τους Σιφνιούς, βέβαια, αυτή η χριστιανικότητά του θεωρείται απολύτως προφανής, φυσιολογική και δεδομένη. Αρκεί κάποιος να έχει περάσει, έστω και μια φορά στη ζωή του, την Μεγάλη Εβδομάδα του Πάσχα στο νησί. Τα ερεθίσματα μιας Εβδομάδας των Παθών είναι τόσο δυνατά, που αποτυπώνονται ανεξίτηλα, κυρίως στην αναστατωμένη παιδική ψυχή.

Σε επίρρωση αυτού, παρουσιάζω ένα ακόμη ανέκδοτο, άγνωστο και αθησαύριστο ποίημα, που επιγράφεται «Παιδική Ανάμνησις». Είναι αξιοσημείωτο πως ο 77ετής Προβελέγγιος αναπολώντας τις παιδικές του αναμνήσεις από την Σίφνο δεν αναφέρεται σε παιγνίδια ομηλίκων, σχολικές ενθυμήσεις, φυσιολατρικές, πατριδογνωστικές ή άλλες αναζητήσεις. Επιλέγει να αναφερθεί στις πιο ζωντανές μνήμες των παιδικών του χρόνων. Μνήμες που γνωρίζει πως τις μοιράζονται όλοι οι Κυκλαδίτες Σιφνιοί, αυτές του χριστιανικού Θείου Πάθους.

Δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 1925 στο πρωτοσέλιδο του τεύχους 8-9 της εφημερίδας ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΝ ΒΗΜΑ. Με βάση το πρωτότυπο χειρόγραφο που εντόπισα στα κατάλοιπα του Αρχείου Προβελέγγιου στην Ακαδημία Αθηνών, το συμπλήρωσα και το παρουσιάζω επίσης στην διαμορφωμένη έκδοσή του μέσα από τις σελίδες των φιλόξενων ΣΙΦΝ.ΝΕΩΝ. Σε παρένθεση και μωβ απόχρωση αντιπαραβάλλω τους πρόσθετους στίχους.

Πράγματι, ο Προβελέγγιος υπήρξε ένας χριστιανός «ευαγγελιστής» που προσπάθησε σε όλη του την ζωή να μεταλαμπαδεύσει το «καλό άγγελμα» των αιωνίων αξιών: ομορφιά, καλωσύνη, αγάπη. Και ταυτόχρονα, των ιδιοτήτων, που αποδίδει στον Ναζωραίο μέσα από τους στίχους τού «Γολγοθά»: “…ἀλήθεια κι’ ἁγιότης, / πατρίς, ἐλευθερία κι’ ἀδελφότης·…”.

© Αλκιβ. Ν. Λεμπέσης. Σίφνος, εορτή της Αναλήψεως 2024.

Δείτε μια σύντομη ομιλία και την ζωντανή απαγγελία του ποιήματος “Εις την Παναγίαν” για λογ/σμό του Συνδέσμου Σιφνίων κατά την διάρκεια του επίσημου γεύματος στον εορτασμό της Εικόνας της Χρυσοπηγής στην Σίφνο (Πέμπτη, 13 Ιουνίου 2024). Παρουσία του Μητροπολίτου Σύρου-Τήνου-Σίφνου Δωροθέου Β’, του Αρχηγού του Λιμενικού Σώματος, του βουλευτή Φ. Φόρτωμα και των τοπικών αρχών.
Βίντεο: SYROS-TV1. Διάρκεια: 8′:45″. Ενεργοποιήστε τους υποτίτλους (από τον Αλκ. Λεμπέση).

Διαβάστε την τελική δημοσίευση σε μορφή PDF