Αρχή Σοφίας η των Ονομάτων Επίσκεψις

Αντισθένης ο Κυνικός (445-360 π.Χ.)

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΣΙΦΝΑΪΚΑ ΝΕΑ, φύλλο Μαϊου 2021 και στην ηλεκτρ. εφημερίδα kaipoutheos στις 9 Ιουνίου 2021

Διαβάζω εδώ κι εκεί στο ίντερνετ (αλλά κι αλλού) πως η ονομασία «Παναγία η Χρυσοπηγή» προέρχεται τάχα από την ομώνυμη μονή Χρυσοπηγής στα Χανιά της Κρήτης. Και «πως την ονομασία αυτή στον ναό της Σίφνου και στο πάνσεπτο εικόνισμά Της τα έδωσε ο μοναχός Παρθένιος Χαιρέτης όταν εγκαταβιούσε στο Ι.Π. Αγ. Ιωάννη Θεολόγου (Μονγκού) περί το 1677 εις ανάμνηση της καταγωγής του από την Κρήτη». Άποψη έωλη που τακτικά επαναλαμβανόμενη και πολυ-αντιγραφόμενη (όπως συνηθίζεται στην εποχή του copy/paste) τείνει να γίνει επικρατούσα και αυτο-εκπληρούμενη. Παρ’όλο που -όπως θα καταδείξουμε- μάλλον ουδεμία βάσιμη σχέση με την πραγματικότητα φαίνεται να έχει. Επιπρόσθετα, θα καταγράψουμε μια νεώτερη πολύ λογικοφανή άποψη, που φαίνεται να κερδίζει έδαφος.

Οσοι από τους αναγνώστες θυμούνται την έντονη δημόσια αντίδρασή μου πέρυσι τέτοια εποχή (2020) σχετικά με την «δήθεν» γνήσια εικόνα που μας είχε προταθεί από εκκλησιαστικούς κύκλους, η προσωπική μου ευαισθησία για την Παναγιά Χρυσοπηγή έχει βαθιές οικογενειακές ρίζες. Τότε, μέσα στις αναζητήσεις μου για τα ιστορικά στοιχεία της προέλευσης του αφρογέννητου εικονίσματος, είχα διαβάσει σχεδόν όλα τα πονήματα που κατά καιρούς έχουν γραφεί και που θα μπορούσαν να δώσουν απάντηση στο επίμαχο θέμα της «γνησιότητας». Για λόγους πίστεως αλλά και ιστορικούς δεν είχα θελήσει να εκφέρω τελική άποψη ως κατ’ ουσίαν αναρμόδιος. Είχα όμως συμφωνήσει αναφανδόν με διάφορες προτάσεις που γράφτηκαν σχετικά με την ανάγκη μιας ιστορικής έρευνας για τον εν λόγω προβληματισμό.

Αυτή την φορά όμως το ερώτημα της προέλευσης της ονομασίας και ιδιαίτερα η υπόθεση περί της καταγωγής της από την Κρήτη επιτρέπει μια μικρή ιστορική έρευνα ακόμη και από τον πλέον αναρμόδιο, πλην όμως καλοπροαίρετο, που αναζητεί απαντήσεις. Η σχετική βιβλιογραφία είναι λίγο-πολύ γνωστή. Από αυτήν ξεχωρίζω το αρχικό έργο του Θεοδ. Σπεράντσα με τίτλο «Κυκλαδικές Ιστορίες: Η Παναγία η Χρυσοπηγή της Σίφνου» (1949) και τό επακόλουθο του Αρχιμ. Φιλάρ. Βιτάλη με τίτλο «Θαύματα της Παναγίας Χρυσοπηγής Σίφνου, Β’» (1991).

Στέκομαι ιδιαίτερα στο πρώτο εξ αυτών (μονογραφία, έκδοση του Συνδέσμου Σιφνίων) όπου περιλαμβάνονται το ιστορικό της Παναγίας της Χρυσοπηγής και ωρισμένα από τα καταγεγραμμένα θαύματά Της. Από αυτό έχουμε την μοναδική ευκαιρία να αντλήσουμε πληροφορίες όπως μας τις παρέδωσε σε πρωτότυπο διασωθέν χειρόγραφο ο ιερομόναχος Παρθένιος Χαιρέτης το 1677 μ.Χ.

Σύμφωνα λοιπόν με τα αναγραφόμενα, ένας αρχικός μικρός ναός της Παναγίας  Χρυσοπηγής κτίσθηκε αρκετά ενωρίτερα από τον θεμελιωτή του Νικόλαο Πιτζινή πάνω στα ερείπια παλαιοτέρου ναϊδρίου που προϋπήρχε στο ακρωτήρι, το επονομαζόμενο «Κόμμα». Το σχετικό μέρος του χειρογράφου άλλωστε επιγράφεται ως «Περί της Οικοδομής του Οικιδίου της Χρυσοπηγής εν τω Κόμματι». Στο αρχικό εκκλησιδάκι μήκους 3 πήχεων σύντομα προσετέθησαν 3 ακόμη πήχεις σε μήκος. Σε αυτό ήταν κτήτορας και ιερουργούσε αρχικά ο ιερ. Ιωάννης Ζαμπέλης και μετά τον θάνατό του ο γαμβρός του επ’εγγονή π. Ιερώνυμος Ρούσ(σ)ος.

Η κατασκευή του αρχικού οικιδίου της Χρυσοπηγής θα πρέπει να έγινε αρκετό χρόνο πριν την άφιξη του συγγραφέα ιερομόναχου στο νησί, ο οποίος επρόλαβε όμως να γνωρίσει εν ζωή τις δύο θυγατέρες του ήδη τότε τεθνεώτος αρχικού κτήτορα Νικ. Πιτζινή. Με βάση αυτή την μαρτυρία, ο χρόνος ανέγερσης του αρχικού οικιδίου τοποθετείται περί το έτος 1650 κατ’ελάχιστον, αν και ο Μ. Φιλιππάκης στο σχετικό λήμμα του βιβλίου του «Τοπωνύμια της Σίφνου» κάνει μια διαφορετική εκτίμηση και το τοποθετεί 120 χρόνια ενωρίτερα, περί το έτος 1550 μ.Χ.

Ας σημειώσουμε εδώ ένα παράπλευρο συμπέρασμα: με βάση το προϋπάρχον τοπωνύμιο «Κόμμα» («Κάβον Κομμένον», τον ονομάζει), η θρυλούμενη αποκοπή του ακρωτηρίου δεν θα πρέπει να αποδίδεται σε θαυματουργό ενέργεια προς σωτηρία πιστών γυναικών, όπως η πολύ μεταγενέστερη πανέμορφη παράδοση και η ποίηση μάς μεταφέρουν, παρεκτός και αν το «θαύμα» αφορά το προϋπάρχον άγνωστο ναϊδριο.

Συν τω χρόνω και με τα έσοδα από την θαυματουργία της Χρυσοπηγής, με πρωτοβουλία του τότε ιερουργούντος π. Ιερων. Ρούσ(σ)ου οικοδομήθηκε εκ θεμελίων κατά το έτος 1675 (βλ. θαύμα υπ.αρ.32) νέος ναός της Παναγίας που πλέον οι διαστάσεις του δεν μετρώνται σε πήχες αλλά σε οργιές. Μάλιστα, αρκετά αργότερα ανταλλάχθηκε με την Παναγία των Εξαμπέλων Σίφνου, η οποία ανήκε στην Ιερά Μονή Βρύσεως και έτσι προκύπτει η μέχρι σήμερα ιδιοκτησία του Μετοχίου της Χρυσοπηγής από την Ι.Μ. Βρύσης. Ο ναός αυτός, όπως ουσιαστικά έχει επιβεβαιωθεί και από τις πρόσφατες εργασίες αποκατάστασης από την ΕΦΑΚΥΚ, είναι σε γενικές γραμμές ο γνωστός σημερινός.

Το σημαντικό στοιχείο όμως για το παρόν ερώτημά μας παραμένει πως, σε κάθε αναφορά του στον ναό, στο πάνσεπτο εικόνισμα ή σε κάποιο από τα τριανταπέντε θαύματα, ο λεπτομερής στις περιγραφές του συγγραφέας της εποχής εκείνης ιερομ. Παρθένιος Χαιρέτης (1677) αναφέρεται ξεκάθαρα στην «Παναγία της Χρυσοπηγής» ή απλά «Χρυσοπηγή». Με το τρόπο αυτό δίδει την αβίαστη εντύπωση πως ομιλεί για θέση ή ναό (ίσως και εικόνισμα) γνωστά με την ονομασία αυτή σε όλους τους σύγχρονούς του Σιφνιούς παλαιόθεν. Σε καμμία περίπτωση δεν κάνει ούτε απλή νύξη σε μια νεόφερτη ονοματοδοσία που ο ίδιος ο ιερομ. Χαιρέτης (ή κάποιος προγενέστερος) έχει επιλέξει να προσδώσει σε ανάμνηση κάποιας σχέσης του με τον τόπο καταγωγής του, την Κρήτη.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως ενώ δίδει πολύτιμες λεπτομέρειες για την κατασκευή του ναού της «Χρυσοπηγής» («την εν τω Κόμματι οικούσαν») και την εν συνεχεία ιερουργία του από τους π. Ιωάννη Ζαμπέλη και π. Ιερώνυμο Ρούσ(σ)ο, εν τούτοις σε κανένα σημείο δεν κάνει νύξη περί κάποιου θαυματουργού εικονίσματος. Και αντίστοιχα, ουδεμία πληροφορία (θρυλούμενη ή εκ παραδόσεως) μάς παρέχει περί της προέλευσης ενός εικονίσματος (εύρεση στην θάλασσα). Μας πληροφορεί μόνον περί της θαυματουργού λατρείας της Παναγίας Χρυσοπηγής από της εποχής του αρχικού «οικιδίου» και περί της καθιέρωσης του εορτασμού κατά την ημέρα της Αναλήψεως, ήδη μάλιστα από του πρώτου κιόλας καταγεγραμμένου θαύματος (και όχι από την εποχή της λιτάνευσης κατά της περίοδο της πανώλους, όπως έχει επικρατήσει να αναγράφεται).

Ιδιαίτερα δε μας μεταφέρει την πίστη των Σιφνιών στις θαυματουργές ιδιότητες των λουτρών στο «περιγιάλι της Παρθένου Χρυσοπηγής» και στον «ναόν της τόν έν τώ Άποκοπτώ ή Κόμματι, όνομαζόμενον τής Χρυσοπηγής». Αυτό όμως που είναι άξιο προσοχής είναι πως περιγράφει λεπτομερώς τον ετήσιο πανηγυρισμό με τον τρόπο που γίνεται μέχρι σήμερα (ετήσια συνεστίαση μέσω κοινών συνεισφορών των πιστών), ένα έθιμο που διατηρείται δηλαδή εδώ και 350 χρόνια!  

Ομοίως μόνον έμμεσες αναφορές μας δίδει για την υπόσταση του εικονίσματος. Μόνο στο θαύμα υπ. αρ. 30, που ετελέσθη κατά το έτος 1668, γίνεται αναφορά στην «Ζωοδόχο Πηγή» καθώς και στο θαύμα υπ.αρ. 32, που ετελέσθη κατά το έτος 1675, όπου ο Σίφνιος την καταγωγή πρώην Μητροπολίτης Προύσσης Ανθιμος (Αρτουλάνος) αποδίδει την θεραπεία του στην «Ζωηφόρο καί Ζωοδόχο Χρυσοπηγή». Και στις δύο περιπτώσεις δεν είναι -νομίζω-ξεκάθαρο στον αναγνώστη κατά πόσον ο ιερομόναχος Χαιρέτης αναφέρεται σε συγκεκριμένη υπόσταση εικονίσματος ή εάν ταύτα αποτελούν τον τιμητικό τρόπο αναφοράς προς την εν γένει λατρευομένη εικόνα της Θεομήτορος στον εν λόγω ναό (που μάλλον είναι και το πιθανώτερο).

Συνεπώς, εκτιμώ πως εφ’όσον δεν ανευρίσκουμε ουδεμία αναφορά στην πρωτογενή πηγή του ιερομόναχου εκ Κρήτης Παρθενίου Χαιρέτη σχετικά με την συσχέτιση της ονομασίας της Χρυσοπηγής με την ομώνυμη της περιοχής Χανίων (Μονή Χρυσοπηγής του Χαρτοφύλακος), δεν θα πρέπει να συνεχιστεί η επανάλειψη παρόμοιων αβάσιμων αναφορών. Ακόμη και εάν αυτές προτείνονται προφορικά από τους σημερινούς συνεχιστές της Μονής Χρυσοπηγής Χανίων για ίδιον συμφέρον, παρ’ εκτός εφ όσον μπορούν να παρουσιάσουν συγκεκριμένα τεκμήρια περί της σχέσης της μονής αυτής με την Σίφνο. 

Άλλωστε, σύμφωνα με την Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (Αθήναι, 1968, τομ. 12, σελ.409), η Μονή Χρυσοπηγής στα Χανιά είχε ήδη εγκαταληφθεί και προσωρινά παρακμάσει μετά το έτος 1645, ενώ ο Παρθένιος Χαιρέτης απαντάται να εγκαταβιοί στην Σταυροπηγιακή Μονή Αγ. Ιωάννου Θεολόγου του Μονγκού στην Σίφνο τριάντα χρόνια αργότερα, από το 1676, πιθανότατα κατόπιν παραίνεσης από τον μέγιστο πατριώτη και δόξα της Σίφνου τετράκις Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωαννίκιο Β’.

Συμπερασματικά, θα πρέπει να παραμείνουμε στην επικρατούσα άποψη πως το τοπωνύμιο φέρει την ονομασία «Χρυσοπηγή, εκ της εκεί μικράς μονής της Ζωοδόχου Πηγής, τιμωμένης ως Παναγίας της Χρυσοπηγής» (Μ. Φιλιππάκης, 1986) καθώς και «παραλλαγή της προσωνυμίας Ζωοδόχος Πηγή» με προέλευση εκ Κων/πόλεως (Ν. Προμπονάς, Σιφνιακή Τοπωνυμιολογία, 2015). Αξιοπρόσεκτο παράπλευρο στοιχείο αποτελεί και η εν πολλοίς άγνωστη πληροφορία που προέκυψε μέσα από οθωμανική απογραφή του 1670 όπου αναφέρεται «ενορία Παναγιάς Χρυσοπηγής στο χωρίο Εξάμπελα» (Ν. Μπαλτά, 2005).

Παρ’όλα αυτά, θα τολμούσα να παρουσιάσω μιαν εξ ίσου ενδιαφέρουσα νεώτερη άποψη που συνδέει την ονομασία «Χρυσοπηγή» με τα γειτονικά αρχαία χρυσοφόρα κοιτάσματα στο Σορούδι και στην περιοχή πάνω από το Αποκοφτό. Ισως εδώ τα τοπωνύμια να κυριολεκτούν πραγματικά (Πηγή-Χρυσού) δεδομένου μάλιστα πως και η ονομασία του κολπίσκου δίπλα στο ακρωτήριο της Χρυσοπηγής οδηγεί σε παρόμοια υπόθεση. Μπορεί πλέον ο κολπίσκος να είναι γνωστός ως «Σαούρες», όμως στο όχι και πολύ μακρινό παρελθόν, μέχρι τουλάχιστον το 1930, η ονομασία του ήταν «Αούρες» (μάλλον από την λατινική ονομασία του μετάλλου του χρυσού -aurum-).  Απόδειξη τούτου άλλωστε πως και ο ποιητής Αρ. Προβελλέγγιος έχει δώσει τον τίτλο «Στους Βράχους των Αουρών» στο σχετικό ποίημά του που πρωτοδημοσίευσε στην συλλογή «Χρυσοπηγή», έκδοση Σαλίβερου (1930) για τον Σύνδεσμο Σιφνίων. Να είναι άραγε απλά μια σύμπτωση ή μια διαχρονική κληρονομιά εγγεγραμμένη στο γλωσσικό υποσυνείδητο των Σιφνιών;

Τελειώνοντας, με την ευκαιρία των εφετινών (2021) ειδικών συνθηκών εορτασμού του πανηγυριού της Χρυσοπηγής μας, θα ήθελα επιπλέον να μοιραστώ δύο ενδιαφέροντα ντοκουμέντα που μου προκάλεσαν την προσοχή.

Το πρώτο είναι μια φωτογραφία του δισυπόστατου θαυματουργού εικονίσματος της Χρυσοπηγής μας. Ως γνωστόν το μοναδικό αυτό εικόνισμα αναπαριστά την Ζωοδόχο Πηγή στο κάτω ήμισυ και την Ανάληψη του Κυρίου στο άνω. Ολοι οι ευσεβείς Σιφνιοί είμαστε εξοικειωμένοι με τις αναπαραστάσεις αυτές. Ελάχιστοι όμως –μεταξύ αυτών κι εγώ- έχουν δεί και γνωρίζουν τις πραγματικές ζωγραφικές απεικονίσεις που βρίσκονται κάτω από το αργυρό επικάλλυμα. Ετσι, αναζήτησα και εντόπισα μια σχετικά σπάνια φωτογραφία τους σε ικανοποιητική ποιότητα εκτύπωσης μέσα από το βιβλίο του Αρχιμ. Φιλάρ. Βιτάλη με τίτλο «Θαύματα της Παναγιάς Χρυσοπηγής Σίφνου, Β’» (1991), σελ. 22.

Το δεύτερο αφορά τον πανηγυρισμό της Χρυσοπηγής μας. Σε απόδοση ενός ομολογημένου θαύματος υπέρ υγείας, η Χάρη Της αξίωσε την οικογένειά μας Νικολάου Αλκιβ. Λεμπέση από τον Αη-Λούκα να την εορτάσει τέσσερις φορές στο παρελθόν (1978, 1986, 2000 και 2018). Αυτό με οδήγησε να αναζητήσω μέσα από τον τοπικό Τύπο τους καταγεγραμμένους πανηγυράδες καθώς επίσης και τις ενορίες από όπου προήρχοντο. Κατόρθωσα να συγκεντρώσω στοιχεία για 94 έτη (1928-2021) και τα παρουσιάζω σε ένα πίνακα σε υπόμνηση των μελλοντικών γενεών. Ενα μικρό υποσύνολο από τα τελευταία 350 περίπου χρόνια που επιβιώνει το έθιμο αυτό μέσα από την θρησκευτικότητα των Σιφνίων. 

Αξίζει να επαναλάβουμε πως το πανηγύρι της Χρυσοπηγής Σίφνου προϋπήρχε των άλλων Κυκλαδικών για πάνω από 200 χρόνια ενώ με την πάροδο του χρόνου περιέπεσε από Πανκυκλαδικό σε Πανσιφνιακό. Εν τούτοις, από του 1964, με Βασιλικό Διάταγμα που προκάλεσε ο συνδιοργανωτής του πανηγυρισμού Σύνδεσμος Σιφνίων, ο εορτασμός της Χρυσοπηγής την ημέρα της Αναλήψεως αποτελεί επίσημη αργία στο νησί και τιμάται με την μεγίστη πάνδημη λαμπρότητα. Συμπληρωματικά στον πίνακα που παρουσιάζουμε εδώ έχουμε σημειώσει και τα καράβια που κατ’έτος συμμετείχαν στην μεταφορά της Εικόνας από το λιμάνι των Καμαρών στον Ιερό Βράχο Της (επισήμως, ακρωτήρι Πέταλος).

Να είμαστε καλά να εορτάσουμε την Χάρη Της για πολλά χρόνια ακόμη.

Βοήθειά μας!

© Αλκιβ. Ν. Λεμπέσης Ιούνιος 2021

Δημοσιεύτηκε και στην ιστοσελίδα kaipoutheos στις 9 Ιουνίου 2021

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΣΙΦΝΑΪΚΑ ΝΕΑ, φύλλο Μαϊου 2021.

Διαβάστε το άρθρο σε μορφή PDF