Δημοσιεύτηκε στις ιστοσελίδες ΣΙΦΝΑΪΚΟ ΦΩΣ και Kaipoutheos.gr στις 5 Μαϊου 2021

Τυφλός τω τοίχω επερειδόμενος, έως ώδε ο κόσμος έφη.
(τυφλός, όταν έπεσε σε εμπόδιο είπε, μέχρις εδώ φτάνει ο κόσμος)
						Βυζαντινή παροιμία

Αλήθεια ή fake news?

Ομολογουμένως εδίσταζα να συντάξω απάντηση στα εκτεθέντα από την κα Αρμελινιού ως αντίδρασή της σε αυτά που έθιξα στο αρχικό άρθρο μου με τίτλο «Η Σίφνος των δήθεν fake news» και τούτο από τον φόβο πως μπορεί να εκληφθεί ως κάποια προσωπική αντιπαράθεση. Μακράν εμού. Σπεύδω να ξεκαθαρίσω πως η εκτίμησή μου προς το εν γένει διδακτικό έργο της παραμένει αμείωτη. Θα ένοιωθα ιδιαίτερα εφησυχασμένος εάν και το δικό μου «βλαστάρι» είχε τόσο αυτήν όσο και τους άλλους εκπαιδευτικούς της Σίφνου ως καθηγητές. Αλλωστε, η οικογενειακή καταγωγή μου από Σιφνίους διδάσκαλους (Νικ. Ψαραύτης, Αντ.Λεμπέσης, Ελ. Βερνίκου-Βουτσά) όλο και κάτι έχει ενσταλάξει στην ευαισθησία μου σχετικά με τα εκπαιδευτικά θέματα που άπτονται της ιστορικότητας της Σίφνου.   

Την ευχαριστώ για την αναλυτική επιστολή της όπου εκθέτει λεπτομερώς την συλλογιστική, την μέθοδο και την διαδικασία εξαγωγής συμπερασμάτων από μαθητές τους οποίους διδάσκει και έχει την επιστημονική επίβλεψη για την ερευνητική δράση σχετικά με τα προεπαναστατικά χαράγματα στη μονή Χρυσοστόμου (Φυτειά). Κυρίως όμως για την επιβεβαίωση που έλαβα μέσα από τα γραφόμενά της πως το τελικό και επίσημο συμπέρασμα της έρευνας είναι πως πρόκειται για fake news (χωρίς ερωτηματικά πλέον).

Διότι τί άλλο καταδεικνύει η ακροτελεύτια ευχή της κας Αρμελινιού να «αποδειχθεί μελλοντικά πως ΔΕΝ είναι fake news»; Δυστυχώς τα υπόλοιπα περιγραφόμενα επιβεβαιώνουν και δικαιολογούν πλήρως τις αρχικές μου ενστάσεις, τις οποίες και θα προσπαθήσω να αναλύσω στην συνέχεια. Προκαταλαμβάνω όσους δεν έχουν παρόμοιες ευαισθησίες και ενδιαφέροντα να μην συνεχίσουν την ανάγνωση. Το άρθρο είναι αναγκαστικά μακροσκελές.  

Για λόγους οικονομίας δεν θα περιγράψω εκ νέου (έχει ήδη παρουσιασθεί εκτενώς στην αρχική μου παρέμβαση) το υπό εξέταση θέμα μας, πέραν του ότι ο  Βυζαντινολόγος καθηγητής κ. Μιχ. Γκητάκος δημοσιεύει κατά το έτος 1957 μια σειρά 65 επιγραφών και χαραγμάτων από 26 μνημεία (εκκλησίες και μονές της Σίφνου). Μεταξύ αυτών κάνει ιδιαίτερη μνεία σε ένα προεπαναστατικό χάραγμα του 1653 στην μονή Χρυστοστόμου, το οποίο μάλιστα επιλέγει να ξεχωρίσει από τα εν συνόλω 172 ευρήματα που δημοσιεύει από διάφορα μέρη της Ελλάδας θεωρώντας το «εθνικό θησαυρό». Προσοχή: όχι απλά Σιφνιακό θησαυρό, αλλά εθνικό θησαυρό της Ελλάδας!

Για διαφόρους λόγους, το συγκεκριμένο εύρημα, που έχει παρουσιασθεί σε αναρίθμητες δημόσιες  παρουσιάσεις από το έτος 1961 και μετά και έχει αποτελέσει αντικείμενο αναφοράς σε πάμπολλα δημοσιεύματα και εκδόσεις, δεν βεβαιώνεται πως έχει διασωθεί και έτσι αποκτά θρυλούμενο και αντιφατικό χαρακτήρα. Ισως διότι δεν εφρόντισαν οι προπάτορες να το διαφυλάξουν, ίσως διότι κατέληξε εκεί όπου πλείστα σημαντικά κειμήλια της Σίφνου παρανόμως εξήχθησαν. Τα παραδείγματα είναι γνωστά και ατελείωτα αλλά ξεφεύγουν από το παρόν. 

Ερχόμαστε λοιπόν «εμείς οι Σιφνιοί του σήμερα» μετά από 65 χρόνια μέσα στα πλαίσια μιας εκπαιδευτικής εργασίας επ’ ευκαιρία της επετείου των 200 ετών από την Εθνεγερσία και καλούμε τους μαθητές να μελετήσουν βιβλιογραφικά το εν λόγω εύρημα και να αποφανθούν σε ένα ερώτημα: Αλήθεια ή fake news; (Και σε ελληνική μετάφραση: Αλήθεια ή Πλαστή Είδηση);  

Ένσταση πρώτη. Η διατύπωση του ερωτήματος αυτού καθ’εαυτού είναι προβληματική και παραπλανητική, ξεκάθαρα «στρατευμένη», πάσχει λογικής συνέπειας, προκαταλάμβανει τον ερωτώμενο και εμμέσως προεξοφλεί την τελική απάντηση. Και ερωτώ: εάν υποθετικά οδηγηθούμε στο ότι το υπό εξέταση θέμα έχει δυσκολία απόδειξης και υπόκειται σε αμφισβήτηση (που έτσι κι αλλιώς το γνωρίζουμε εκ των προτέρων), γιατί θα πρέπει η εναλλακτική απάντηση να είναι αυτόματα “fake news”; Μήπως σε αυτό ακριβώς αποσκοπεί εξ υπαρχής μια τέτοια διατύπωση; Τι απέγιναν οι άλλες ενδεχόμενες απαντήσεις του τύπου «δεν γνωρίζω», «δεν προκύπτει», «αδυναμία συμπεράσματος», «ελλιπής πληροφόρηση» κλπ. Γιατί χρησιμοποιεί ο συντάκτης του ερωτήματος την αποκλειστική διάζευξη «ή» και δεν αφήνει λογικά περιθώρια στο «είτε» της Αριστοτέλειας λογικής; Αα, ναι! Ελησμόνησα πως τούτο το ενδεχόμενο έχει πλέον εξοβελισθεί από την διδασκαλία της μαθηματικής λογικής στο εκπαιδευτικό μας σύστημα μετά την εισαγωγή της «Θεωρίας των Συνόλων». Για όποιον καταλαβαίνει, ψιλά γράμματα και εκτός θέματος, σύμφωνοι. Αλλά ίσως γι αυτό δεν μπορούμε πλέον να συνεννοηθούμε νοηματικά μεταξύ μας στον νεοελληνικό προφορικό λόγο.

‘Ενσταση δεύτερη. Με ερωτούν εάν ενοχλούμαι από τον ξενικό όρο fake news. Διαβεβαιώνω πως κάθε άλλο. Ισα-ίσα ποτέ δεν είχα τέτοια προβλήματα. Όμως, αυτό που πραγματικά με εξοργίζει είναι η σκόπιμη αποφυγή μετάφρασής του στα ελληνικά και αυτό που η έννοια συνεπάγεται. Σκόπιμη διότι με τον τρόπο αυτόν εύκολα υιοθετούμε ενα απαράδεκτο συμπέρασμα χωρίς να πολυ-καταλαβαίνουμε το τι συνάγουμε. Για όποιον λοιπόν κάνει πως δεν καταλαβαίνει για τί μιλάμε, ως “fake news” στα ελληνικά μεταφράζεται η σκοπούμενη πλαστογράφηση ή ενός κατηγορήματος. Δηλαδή η παραχάραξη ενός τεκμηρίου, η δημιουργία ενός κιβδήλου από το τίποτα, η παραποίηση ενός αυθεντικού και η παρεπόμενη (επικοινωνιακή ή άλλη) χρήση του. Σοβαρότατο ατόπημα κυρίως όσον αφορά δημόσια ιστορικά τεκμήρια αλλά και ανήθικη πράξη, για την οποία υπάρχουν ακόμη και νομικές προβλέψεις. Μετά από διεθνείς περγαμηνές προσωπικής επαγγελματικής ενασχόλησης 35 ετών στην διασφάλιση γνησιότητας προϊόντων, εγγράφων και έργων τέχνης (αντι-πειρατική προστασία, αντι-παραχάραξη, αντι-πλαστογράφηση και τα συναφή), νομίζω πως δικαιούμαι να έχω μια ιδιαίτερη ευαισθησία και ειδική γνώση σε τέτοια θέματα.

Και βέβαια η «πλαστογράφηση» προϋποθέτει και τον «πλαστογράφο». Στην περίπτωση μας τον καθηγητή κ. Μιχ. Γκητάκο, ο οποίος –ειρήσθω εν παρόδω- μού είναι παντελώς άγνωστος πέραν της εργογραφίας του και (από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω) ουδεμία σχέση έχει με την Σίφνο πέραν των ερευνητικών εργασιών του. Περισσότερα για αυτόν στην συνέχεια του παρόντος αλλά για την ώρα περιορίζομαι να είπω πώς με τιμά σαν Σίφνιο το γεγονός πως ένας ερευνητής αφιερώνει χρόνο, κόπο και ίδιον χρήμα για να προβάλει το πολιτιστικό αποτύπωμα της Σίφνου. Και μάλιστα σε χρόνια δύσκολα όπου το ταξίδι και μόνο προς το νησί ήταν μια περιπέτεια. Εμείς, λοιπόν, τον χαρακτηρίζουμε ελαφρά τη καρδία –αν όχι με υποβόσκουσα υπερηφάνεια- μέσα από το μεταμοντέρνο αναθεωρητικό πόρισμά μας ως «κατεργάρη/απατεώνα», και μάλιστα κατά συρροή και κατ’ εξακολούθηση. Δεν νομίζω πως αυτοί οι έμμεσοι πλην σαφείς και ξεκάθαροι χαρακτηρισμοί είναι πρέποντες για οποιονδήποτε εκπαιδευτικό ή εκπαιδευόμενο. Και σε τούτο αντιδρώ εντόνως, τόσο από θέμα ηθικής αρχής όσο και πατριωτικής ευαισθησίας. Ενσταση, λοιπόν, τρίτη.

Ας αφήσουμε για λίγο την φαντασία μας να ακολουθήσει τα πρακτικά βήματα του κ.Γκητάκου όπως μας τα υποδεικνύει το συμπέρασμα της μαθητικής έρευνας. Το υποθετικό σενάριο/αφήγημα, λοιπόν, λέει πως, προκειμένου αυτός να προσποριστεί ακαδημαϊκή δόξα, διαλέγει την Σίφνο και την μονή Χρυσοστόμου από όλα τα μέρη της Ελλάδος που έχει ήδη καταγράψει. Ταξιδεύει μέχρις εδώ έχοντας προ-επιλέξει την χαλκευμένη δήθεν ανεύρεση μιας δικής του προ-επινόησης. Ενα πατριωτικό κείμενο σε εκκλησιαστική λόγια σύνταξη και λεκτικό, με μια τυχαία χρονολογία βολική και με μια «περίεργη» κρυπτογραφημένη εγχάραξη -προϊόν της δικής του φαντασίας, ευρηματικότητας και αιτιολόγησης. Αυτά θα τα αποκρυπτογραφήσει ο ίδιος και θα τα παρουσιάσει όχι μόνον περιφραστικά αλλά και σχηματικά, θα τα δημοσιεύσει εξόδοις του σε βιβλίο επιστημονικού περιεχομένου και αυστηρής κωδικοποίησης (το έκτο δικό του μέχρι εκείνη την χρονική στιγμή, που μάλιστα γνώρισε και δεύτερη έκδοση λόγω εξαντλήσεως) και θα τα υπερασπίσει σε δημόσιες παρουσιάσεις. Μάλιστα, με την συμμετοχή στο ακροατήριο Σιφνίων, που γνωρίζουν την ιστορία του νησιού.

Αυτοί, αντί να ξεμπροστιάσουν τον «κατεργάρη/απατεώνα» επιτόπου, θα τα υιοθετήσουν με αναφορές και άρθρα στην εφημερίδα τους (Ν.Σταφυλοπάτης, Κ. Καλογήρου), θα τα συμπεριλάβουν ασμένως σε πονήματά τους εστιασμένα στην μονή Χρυσοστόμου (Α.Τρούλλος), θα τα χρησιμοποιήσουν σαν μυθοπλασία μέχρι και σε θεατρικό έργο (Α.Τρούλλος), θα τα αναφέρουν -έστω και με αραιές επιφυλάξεις ή χωρίς- στις δημοσιεύσεις τους (Μ. Φιλιππάκης, Ν.Προμπονάς, Σ. Συμεωνίδης), θα τα αναδημοσιεύσουν σε διηγήματά τους (ακαδ. Η.Βενέζης), θα τα παρουσιάσουν σε ανώτατο κυβερνητικό επίπεδο (Δημ. Νάξου Δ. Μελισσηνός) ως γεγονός πανελλαδικής εμβέλειας. Ολα αυτά επί σειρά ετών με τις ευκαιρίες για αποκάλυψη του «πλαστογράφου» να μην έχουν λείψει στο ενδιάμεσο.

Και ερχόμαστε εμείς σήμερα, μετά από 65 χρόνια όπου όλοι σχεδόν οι σύγχρονοί του δεν βρίσκονται πλέον εν ζωή ούτε βέβαια και ο ίδιος, στα πλαίσια μιας καθοδηγούμενης μαθητικής έρευνας, να τολμήσουμε την επιστημονική σπίλωση του καθηγητού Γκητάκου. Μά, είναι σοβαρά πράγματα αυτά να λέγονται, να παρουσιάζονται και να υποστηρίζονται δημοσίως, τηλεοπτικώς και εγγράφως;

‘Ενσταση τέταρτη. Η μαθητική έρευνα (και φυσικά η επίβλεψή της) πάσχει σε δεοντολογία και μεθοδολογία. Εξηγούμαι: σίγουρα οι καταστάσεις κατά την περίοδο της έρευνας και η απουσία άμεσης ή εξ αποστάσεως πρόσβασης σε βιβλιογραφικές πηγές δημιουργεί ανυπέρβλητες δυσκολίες. Πολύ σωστά αναφέρει η κα Αρμελινιού πως δεν μπορεί να έχει κανείς απαιτήσεις σε αυτό το επίπεδο μαθητικής ιστορικής έρευνας για εξονυχιστικές μελέτες. Η επιλεγμένη βιβλιογραφία που παρατίθεται είναι ήδη ένα σημαντικό βήμα εξοικείωσης των συμμετεχόντων μαθητών με τον σωστό τρόπο έρευνας.

Ομως: η αδυναμία μελέτης της σημαντικότερης πηγής, της πρωτογενούς, του βιβλίου δηλαδή του καθ. Γκητάκου «Ανέκδοτοι Επιγραφαί και Χαράγματα εκ Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων,1957», ευθύς εξαρχής υποβιβάζει την δυνατότητα εξαγωγής απόλυτων και κατηγορηματικών συμπερασμάτων στο επίπεδο των βάσιμων επιφυλάξεων. Εχω την πεποίθηση πως τόσο οι επιβλέποντες καθηγητές όσο και οι μαθητές είδαν για πρώτη φορά το πλήρες σχετικό απόσπασμα από το βιβλίο αυτό στην φωτογραφία που εδημοσίευσα στην ιδική μου επιστολή. Εκ των υστέρων και αφού βέβαια είχαν καταλήξει στο έωλο πόρισμά τους. Η έλλειψη αυτή είναι βασική και ίσως αξεπέραστη. Και όμως, από την ελλειπή έρευνα των μαθητών εξάγεται τελικό συμπέρασμα και μάλιστα με «βαρύ και ασήκωτο» χαρακτηρισμό, όπως εξήγησα. Αυτά άπτονται της δέοντολογίας και θεωρούνται πάγια ως  τα ελάχιστα κριτήρια μιας λογικά συνεπούς μελέτης.

Λίγα και για την μέθοδο. Η βιβλιογραφία είναι επιλεκτική και ξεκάθαρα καθοδηγούμενη, όπως είναι προφανές αλλά και μας το επιβεβαιώνουν εγγράφως οι ίδιοι οι επιβλέποντες καθηγητές. Δυστυχώς όμως είναι και προκατειλημμένα μονόπλευρη. Γιατί άραγε αντί για τις πολλαπλά τεκμηριωμένες μαρτυρίες επιλέγεται μόνον η άποψη της αντίρρησης, δηλαδή απομονώνεται και υιοθετείται η καταγεγραμμένη αρνητική προφορική μαρτυρία, η αμφισβήτηση και η έκφραση αμφιβολιών; Μήπως αυτό είναι το πραγματικό ζητούμενο;

Παράδειγμα 1^ον. Ο Α.Γ.Τρούλλος αφιερώνει αυτόνομο πόνημα στην μονή Χρυστοστόμου όπου εξαντλεί την καταγραφή όλων των σχετικών στοιχείων για την μονή. Πρόκειται για το 4^ο στην σειρά εκδόσεών του με τίτλο «Προσκύνημα στο Μοναστήρι του Χρυσοστόμου Σίφνου, 1962», ένα χρόνο μετά την κλασσική  πρώτη έκδοση του «Τουριστικού Οδηγού, 1961». Και στα δύο αυτά βιβλία του θεωρεί δεδομένη την ύπαρξη του προεπαναστατικού χαράγματος ενώ ερωτήματα εκφράζει μόνο για την ακριβή θέση κάποιων άλλων χαραγμάτων που έχουν εντοπιστεί στον ίδιο χώρο. Σημειώνω πως ο διευθυντής του σχολείου και πρόεδρος της πρώτης Τουριστικής Επιτροπής Σίφνου Αντ. Τρούλλος έχει αποδεδειγμένα ειδική ευαισθησία και μέριμνα για το θέμα έχοντας αφιερώσει 20 ολόκληρα χρόνια της ζωής του στην μονή Χρυσοστόμου και έχοντας καθιερώσει ετήσια Εορτή των Γραμμάτων εκεί. Αλλωστε τα έσοδα της ειδικής για τον Χρυσόστομο έκδοσής του διατίθενται σε έργα συντήρησης και αναστήλωσης της μονής, που τα επιβλέπει ο ίδιος μέχρι το 1970. Αποκορύφωμα η εορτή των Τριών Ιεραρχών του 1971, στην επέτειο των 150 ετών από την Επανάσταση του 1821, οπότε διοργανώνεται μια Πανσιφναϊκή επίσημη συγκέντρωση, ειδική τελετή, αποκάλυψη και εντοίχιση αναμνηστικής πλάκας τόσο στην Μονή όσο και στο σχολείο. Απόσπασμα από την ομιλία του: «Αξίζει λοιπόν τον κόπο να το αποκαλύψωμε τώρα και να το παραδώσουμε στη δημοσιότητα και σαν προσκύνημα αλλά και σαν ιστορικό μας κειμήλιο» (εφημ ΣΙΦΝΟΣ φ. Μαρ1971).  Ο ίδιος μάλιστα αργότερα (ΣΙΦΝΟΣ φ. Νοε1975) επιβεβαιώνει γραπτώς «πως για 20 ολόκληρα χρόνια καθημερινά …συντηρούσαμε τα χαράγματα…», που τα αναφέρει μέχρι και σε ποίημά του. Εργο ζωής. Αλήθεια, τι έχουν απογίνει αυτά τα τεκμήρια που είχαν επίσημα αναρτηθεί στην μονή Χρυσοστόμου και στο «πάρκο του σχολείου»;

Τι σημαίνει λοιπόν αυτό το «αξιοποιήσαμε τα γραπτά του» που μας πληροφορεί η κα Αρμελινιού αφού δεν λαμβάνονται καθόλου υπ΄ όψη από την μαθητική έρευνα; Ποιός άλλος εκείνη την εποχή είναι ο πλέον ενδεδειγμένος στην Σίφνο -αν όχι ο Α.Τρούλλος- για να παρακολουθήσει και να αξιολογήσει τον κ. Γκητάκο στις περιηγήσεις και καταγραφές του; Γιατί άραγε δεν επιλέγεται ο ξεκάθαρος γραπτός του λόγος από τους μαθητές στην έρευνά τους; Μάλλον διότι δεν προβάλλει την αμφισβήτηση. Τι γίνεται εδώ; Ξεκινά η αποδόμηση του μη-Σιφνιού Γκητάκου για να ακολουθήσει η σειρά επιστημονικής αποκαθήλωσης του Α.Τρούλλου;

Παράδειγμα 2^ο. Ο επί 30ετία δημοδιδάσκαλος Σίφνου Νίκ. Καλαμάρης, συγγραφέας του «Παιδευτήριο του Αρχιπελάγους», εκδότης Σύνδεσμος Σιφνίων (1982), αναφέρεται σε πολλά σημεία του βιβλίου του στα χαράγματα που έχει εντοπίσει ο Μ. Γκητάκος σε διάφορα εκκλησιαστικά μνημεία της Σίφνου. Σε κανένα σημείο δεν εκφράζει οποιαδήποτε επιφύλαξη ή αμφιβολία. Αντίστοιχες και οι αναφορές του Αρχιμ. π. Φιλάρετου Βιτάλη σε άρθρα του στον τοπικό Τύπο. Ομοίως τα υιοθετεί ανεπιφύλακτα και ο γνωστός για την ακριβολογία του λαογράφος και ερευνητής Μ. Φιλιππάκης. Ομως, η μαθητική έρευνα όλα αυτά τα προσπερνά. Γιατί άραγε; Ειδικά μάλιστα με τις μαρτυρίες Φιλιππάκη, έχουμε και μία αξιοπερίεργη λεπτομέρεια: στο σχετικό λήμμα στην σειρά δημοσιεύσεων «Τοπωνύμια της Σίφνου» στην εφημερίδα ΣΙΦΝΑΪΚΟ ΦΩΣ (φ. Φεβ1978) περιγράφει το εν λόγω χάραγμα και την ίδρυση της «Μυστικής Εταιρείας» με λεπτομέρειες και εικονοποίηση. Παραδόξως, για άγνωστους λόγους, η εικονοποίηση έχει αφαιρεθεί στην μεταθανάτια έκδοση του ομώνυμου έργου του (1989).

Παράδειγμα 3^ο.  Αύγουστος του 1971, επετειακοί εορτασμοί για τα 150 χρόνια απο το 1821 στις Κυκλάδες με επίκεντρο την Νάξο. Ο δήμαρχος Νάξου Δ.Μελισσηνός υποδέχεται επ’ ονόματι των Κυκλάδων τον Αντιπρόεδρο της Ελληνικής Κυβερνήσεως και εκφωνεί στο Ηρώον της Νάξου «εμπνευσμένο λόγο» με την παρουσία όλων των διοικητικών, στρατιωτικών και εκκλησιαστικών παραγόντων των Κυκλάδων (ΣΙΦΝ.ΦΩΣ, φ.Αυγ1971). Οποιαδήποτε ανώτερη κρατική εκπροσώπηση στις εορταστικές εκδηλώσεις αυτές δύσκολο να βρεθεί. Για την αναφορά στην Σίφνο επιλέγεται (τι άλλο;) το προεπαναστατικό χάραγμα στη Μονή Χρυσοστόμου και αυτό που συνεπάγεται ιστορικά. Συνεπώς, η υιοθέτηση και αποδοχή του ευρήματος γίνεται πλέον επίσημα και σε πανελλαδική δημόσια πρεμιέρα. «Εθνικός Θησαυρός» άλλωστε έχει χαρακτηρισθεί. Α, ναι, σημαντική λεπτομέρεια: Αντιπρόεδρος της Κυβερνήσεως είναι ο Στυλιανός Παττακός και άρα, όχι μόνο όσα λέει και κάνει, αλλά και αυτά που ακούει είναι εξοβελιστέα ως «στρατευμένα» (στην περίπτωση αυτή, ίσως και κυριολεκτικά)…

Παράδειγμα 4^ο. Πληροφορούμεθα από την κα Αρμελινιού πως «η ομάδα μαθητών υπό την επίβλεψη και καθοδήγηση των καθηγητών τους σε επιλεγμένες πηγές δεν κατάφερε να εντοπίσει» σχετική αναφορά στο καλύτερο και πληρέστερο βιβλίο που κυκλοφορεί για την Σίφνο, τον «Ξεναγό στο Ομορφο Νησί», έκδοση του Συνδέσμου Σιφνίων το 2014, ένα ακόμη έργο-κόσμημα του Ν. Προμπονά. Μα πώς είναι δυνατόν να μην εντοπισθεί η αναφορά στην σελίδα 306; Οπως σε όλα τα βιβλία του συγγραφέως, υπάρχουν λεπτομερή συγκεντρωτικά ευρετήρια για τον αναγνώστη και το λήμμα «Γκητάκος» δεν θα μπορούσε φυσικά να λείπει. Μια πρόχειρη ματιά 15 δευτερολέπτων αρκεί για να το εντοπίσει κάποιος. Μάλλον στο μέλλον οι επιβλέποντες καθηγητές θα πρέπει να ξεκινούν την καθοδήγηση των μαθητών από τον Πίνακα Περιεχομένων κάθε βιβλίου και όχι από το μεθοδευμένο και επιδιωκόμενο αποτέλεσμα της έρευνας! Να σημειώσουμε εδώ πως ο συγγραφέας Ν. Προμπονάς (για δικούς του λόγους) στην έκδοση αυτή αποφεύγει να αναφέρει τις προσωπικές προφορικές του αναζητήσεις επί του θέματος (απολύτως σεβαστές άλλωστε), αντίθετα με την προγενέστερη έκδοση του ιδίου «Παιδεία στην Σίφνο, 2013».

Παράδειγμα 5^ο. Η ερευνητική ομάδα χρησιμοποιεί σαν υποστηρικτικό επιχείρημα του συμπεράσματός τους μια «3ήμερη παρουσία του Μ.Γκητάκου στην Σίφνο», ενώ αυτός ξεκάθαρα αναγράφει στην εισαγωγή του βιβλίου του πως αποτελεί «καρπόν πολυετούς ερεύνης», όπως άλλωστε είναι και το λογικό από τον όγκο των ευρημάτων. Έχω να κάνω την εξής εκπαιδευτική πρόταση προς την μαθητική ομάδα: να ακολουθήσουν τα βήματά του στα διάφορα μοναστήρια και εκκλησίες αναζητώντας με την σειρά τους τα χαράγματα και τις επιγραφές που αναφέρει η λίστα (παρουσιάζεται στην φωτό). Να το κάνουν όμως αυτό ακολουθώντας τον χάρτη της Σίφνου του 1961 από τον Τουριστικό Οδηγό του Α.Τρούλλου, με τα πόδια ή τα μουλάρια, μέσα από τα μονοπάτια, όπως εκείνη την εποχή που ούτε δρόμος για τον Πλατύ Γιαλό δεν υπήρχε. Εκπαιδευτική άσκηση πατριδογνωσίας μαζί με την χαρά του εξερευνητή. Αλλά και με ευκαιρία μετάδοσης τεχνικής γνώσης: έτσι θα αντιληφθούν πως για την αποτύπωση των χαραγμάτων και ακιδογραφημάτων χρειάζεται κάτι παραπάνω από την κάμερα ενός κινητού τηλεφώνου… Τότε μόνοι τους θα καταλάβουν τον άθλο της απλής καταγραφής που πραγματοποίησε ο Μ.Γκητάκος, ίσως εντοπίσουν κάποια από τις επιγραφές και τα χαράγματα που αναφέρει αλλά και το άτοπο της αρχικής υπόθεσης εργασίας ενός 3ημέρου. Να μια δημιουργική ιδέα για μια πολλαπλώς χρήσιμη εκπαιδευτική δράση, που ίσως θα έπρεπε να διοργανώσει ο Σύνδεσμος Σιφνίων σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς, έτσι για να προκύψει και κάτι θετικό και ουσιαστικό από αυτή την στείρα ανταλλαγή απόψεων.

Δεν νομίζω πως έχει νόημα να συνεχίσω την παράθεση των μεθοδολογικών βιβλιογραφικών ελλείψεων. Η έρευνά μου μέσα από την Σιφνιακή Αρχειοθήκη του Συνδέσμου Σιφνίων έχει αποδελτιώσει πλήθος δημοσιευμάτων από τις τοπικές εφημερίδες, βιβλία, βιβλιοκρισίες κλπ. που καταλήγουν όλα στην ίδια θεώρηση. Βρίσκονται φυσικά στην διάθεση της ερευνητικής ομάδας εφ’όσον ζητηθούν.

Πιστεύω πως ήδη έχω καταδείξει την αξιολογική μου κρίση πως η έρευνα ήταν «αφελής, επιφανειακή και αντι-επιστημονική». Και πως το συμπέρασμά της είναι έωλο και απρεπές. Φυσικά, η κα Αρμελινιού έχει απόλυτο δίκιο να αναφέρει πως αυτός ο χαρακτηρισμός θα ήταν άδικος για τους μαθητές. Άλλωστε ποτέ δεν υπενόησα κάτι τέτοιο δεδομένου πως πάντοτε στις περιπτώσεις αυτές την ευθύνη φέρουν αποκλειστικά και αδιαίρετα οι επιβλέποντες καθηγητές και όχι οι μαθητές. Κανείς δεν έχει απαίτηση μια μαθητική έρευνα να είναι εξονυχιστική ή ακαδημαϊκού επιπέδου. Περιμένει όμως να ακολουθείται η ερευνητική δεοντολογία, η εξαγωγή συμπερασμάτων να είναι αντικειμενική και λογική και να διαπνέεται από ήθος. Προσδοκά επίσης την παρεπόμενη συνειδητοποίηση από τους μαθητές της σημασίας της τεκμηρίωσης, της προστασίας, διατήρησης και συντήρησης της ιστορικής κληρονομιάς. Κάτι στο οποίο η Σίφνος διαχρονικά πάσχει και χωλαίνει, τα παραδείγματα ατελείωτα σε αριθμό.

Λίγα λόγια σχετικά με την επιστημονική προσωπικότητα του καθ. Μ. Γκητάκου, για τον οποίο δεν έχω πολλά στοιχεία λόγω παρέλευσης μεγάλου χρονικού διαστήματος. Η κα Αρμελινιού επιλέγει να εστιάσει σε μια πηγή πληροφοριών που έχει διασωθεί στο διαδίκτυο προκειμένου να αφήσει υπονοούμενα «περί της προσωπικότητας και του έργου του». Απόπειρα δυσφήμισης λέγεται αυτό από αυτούς που ασχολούνται με την δημόσια κριτική. Σε αυτό το κείμενο (βιβλιοκρισία από τον εξέχοντα καθ. Τ.Γριτσόπουλο) παραδόξως αποδομείται όχι μόνο το υπό κρίση βιβλίο του Γκητάκου (άσχετο με το θέμα μας) αλλά και η προσωπικότητα του συγγραφέα με απαράδεκτες (κατά την γνώμη μου), δυσμενείς και εμπαθείς αξιολογικές κρίσεις, που ευλόγως ξενίζουν τον μέσο αναγνώστη (π.χ. εμένα δηλαδή). Ισως ο κρίνων να έχει δίκιο για το εύρος των γνώσεων ή τις ερμηνείες τού κρινομένου. Ισως όμως και να μην υπέβαλε ο κρινόμενος τις κατάλληλες «διαπιστεύσεις» που οι ακαδημαϊκές αντιζηλίες εκείνης της εποχής επέβαλαν αφού το υπό κρίση βιβλίο αρχικά υπεβλήθη για πανεπιστημιακή υφηγεσία. Ποιός ξέρει; Μικρή σημασία έχει. Προσωπικά προτιμώ να μείνω στην παρουσία του Μ. Γκητάκου στην επιστήμη παρουσιάζοντας μερικά δεδομένα από την προσωπική μου βιβλιοθήκη, όπως για παράδειγμα μια ενδεικτική εργογραφία του στο τέλος της επιστολής. Γιατί άραγε επιλέγουμε να εστιάσουμε σε ένα αρνητικό δημοσίευμα και όχι στο συνολικό έργο του επιστήμονα;

Πιό συγκεκριμένα, μια πρόχειρη σταχυόλογηση δίδει 30 εξόχως εξειδικευμένα αυστηρά επιστημονικά βιβλία και συγγράμματα πάνω στην Χριστιανική & Βυζαντινή Αρχαιολογία και την Επιγραφική, με επιμέλεια άρθρων σε εγκυκλοπαίδειες, με πολυετές πρωτότυπο ερευνητικό και διδακτικό έργο και με την δημοσιευμένη έκφραση αποδοχής από τον εκκλησιαστικό χώρο. Επιπλέον, τα έτη 1975 και 1976, ο Μ. Γκητάκος διοργανώνει δύο διεθνή συνέδρια ως επίτιμος Πρόεδρος της Επιστημονικής Εταιρείας «Βυζαντινός Πολιτισμός». Οπως διαβάζω στα Πεπραγμένα των Συνεδρίων αυτών (2 τόμοι) που έχω στα χέρια μου, η εταιρεία αυτή, που ίδρυσε ο ίδιος, αριθμεί 202 τακτικά και επίτιμα μέλη από την Ελλάδα και 50 ξένους εταίρους αντιστοίχου κύρους κυρίως από τις χώρες της Μεσογείου κατά το έτος 1977. Στα συνέδρια αυτά, που φιλοξενούνται στην Ι.Μ. Φανερωμένης στην Σαλαμίνα και στην Ι.Μ. Παμμ. Ταξιαρχών στην Αργολίδα, παρευρίσκονται ως σύνεδροι όχι μόνον πανεπιστημιακοί, εκπαιδευτικοί και επιθεωρητές εκπαίδευσης αλλά και εκλεκτοί Ιεράρχες της Ελλαδικής εκκλησίας, όπως ο προοδευτικός Μακαριώτατος τ. Αθηνών  Ιάκωβος. Δεν γνωρίζω την αποδοχή του κ. Μ.Γκητάκου από το βαθύ πανεπιστημιακό κατεστημένο, σίγουρα όμως έναν άνθρωπο της εγνωσμένης ακεραιότητάς του (ως εκ της θέσεώς του να διδάσκει μαθητές) και με αυτό το επιστημονικό έργο δεν τολμάς να τον πεις ακριβώς και «τυχάρπαστο», όπως αφήνει η Σίφνος να εννοηθεί σε δημόσια τηλεοπτική εκπομπή. Περιέργως, αντί να τον τιμούμε και να τον ευχαριστούμε για αυτό που μας παρέδωσε, τον λοιδωρούμε.

Γιατί άραγε αυτή η σπορά αμφιβολιών για την προσωπικότητα του ερευνητή αυτού και μάλιστα μετά από 65 χρόνια; Γιατί η υφέρπουσα αποδόμηση του χαρακτήρος του; Γιατί η απόρριψη των ευρημάτων του στην Σίφνο; Γιατί η άδικη και ατεκμηρίωτη κατηγορία ως «πλαστογράφου/απατεώνα» (ντρέπομαι και που το γράφω) εκ μέρους των σημερινών Σιφνίων; Σε τι αποσκοπεί η σπίλωση και λοιδωρία αυτή; Μήπως ξεκινάμε από τον ιστορικό για να καταλήξουμε σε επόμενο στάδιο στα ευρήματά του; Μήπως αυτά είναι ο πραγματικός στόχος διότι είναι πλέον ασύμβατα με την περιρρέουσα αποδεκτή ιστορικότητα; Μήπως η στοχοθέτηση δεν αφορά μόνο το συγκεκριμένο χάραγμα αλλά και όλα τα υπόλοιπα που δεν συμβιβάζονται με την πολιτική «κορρεκτίλα» της εποχής;

Πώς είναι δυνατόν μια μαθητική σχολική επιτροπή της Σίφνου του 1971 να υπερηφανεύεται στον ετήσιο απολογισμό της για την διοργάνωση εκδήλωσης αποκαλυπτηρίων με επίκεντρο το ιστορικό χάραγμα και η αντίστοιχη του 2021 να καταλήγει στην αβάσιμη και ατεκμηρίωτη απόρριψή του; Ή αλλιώς, η μαθητική επιτροπή του 1971 ήταν αφελής ενώ εμείς του σήμερα είμαστε «ψαγμένοι». Ιστορικός αναθεωρητισμός εν τη πράξει; Είναι ενδεικτικό πως κάτι δεν πάει ακριβώς καλά. Μας αρέσει-δεν μας αρέσει, η Ελληνική Επανάσταση ήταν Επανάσταση των Χριστιανών και αυτό προκύπτει αναντίρρητα από όλες τις πηγές της εποχής. Από ότι διαβάζω, τα χαράγματα στον Αγ.Γιωργάκη Απολλωνίας γράφουν ξεκάθαρα «1704, οι Τούρκοι Σφάζουν» και «Οι Τούρκοι μάς ξολοθρεύουν» και αλλού πολλά άλλα παρόμοια. Αυτό μας παραδίδει η ιστορική αντικειμενικότητα της περιόδου εκείνης. Γιατί πρέπει να την θυσιάσουμε μαζί με την «θρυλούμενη» προεπαναστατική Μυστική Εταιρεία προκειμένου να την προσαρμόσουμε στην «διαφορετικότητα και την ενσυνείδηση»;

Πολλά ερωτήματα στα οποία δεν είμαι εγώ αυτός που μπορεί να δώσει απαντήσεις. Ξέρω όμως πως είναι ανεπίτρεπτο για την Σίφνο να εκφέρει τέτοιες αβάσιμες και προσβλητικές κατηγορίες εναντίον κάποιου επιστήμονα που δεν μπορεί υπό των πραγμάτων να υπερασπιστεί την αξιοπρέπειά του. Και αυτό αναγκάζει κάποιον σαν εμένα στον άχαρο ρόλο του απρόσκλητου συνηγόρου του και μάλιστα με άδολα και ανυστερόβουλα ελατήρια. Αναμενόμενη και φυσιολογική ήταν και η άμεση αντίδραση και παρέμβαση του Νάξιου φιλολόγου και τ. Βουλευτού κ. Νικ. Λεβογιάννη στο άκουσμα ενός τέτοιου συμπεράσματος.

Ισως βέβαια σε τελική ανάλυση τα πράγματα να μην είναι όσο άσκημα εμφανίζονται. Ισως απλά η μαθητική ερευνητική ομάδα εργασίας να μην συνειδητοποιεί την σοβαρότητα και βαρύτητα που συνεπάγεται ο  χαρακτηρισμός fake news σε ένα τέτοιο θέμα και άθελά της να τον απέδωσε ελλείψει πλήρους τεκμηρίωσης. Στην περίπτωση αυτή, ίσως θα ήταν σκόπιμο η κα Αρμελινιού και η ομάδα των μαθητών να επανεξετάσουν κάτω από το φώς των νέων στοιχείων το ατυχές συμπέρασμα στο οποίο οδηγήθηκαν από ένα παραπλανητικό αρχικό ερώτημα. Μπορούν κάλλιστα να καταλήξουν στα πραγματικά συμπεράσματα που επιθυμούν χωρίς κακόβουλους χαρακτηρισμούς. Και εάν το κρίνουν θεμιτό να ανακαλέσουν δημοσίως τον προσβλητικό αφορισμό τους για το κύρος ενός ιστορικού ερευνητή της Σίφνου διασώζοντας την ηθική και δεοντολογική αξιοπρέπεια του νησιού μας. Ισως μέσα από αυτά να βγεί και το κυρίως δίδαγμα πως οι νέες γενιές 1) έχουν υποχρέωση να διατηρούν αυτά που τούς έχουν παραδοθεί και 2) να αποτείουν τιμή σε αυτούς που προσφέρουν στην αγαπημένη Σίφνο. Αλλωστε όλα αυτά (μαζί και οι ευθύνες) είναι μέρος της μαθησιακής διαδικασίας. Αισιοδοξώ.

5^η  Μαϊου 2021

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Εργογραφία του Μιχ. Χ. Γκητάκου

1. Η εν Σαλαμίνι Ιερά Μονή Φανερωμένης, Αθήνα 1952 και 1981
2. Ο ψαλείς το 1821 εν δεσμωτηρίω παρακλητικός κανών προς την Θεοτόκον υπό των μελλοθανάτων αρχιερέων, 1953
3. Ο εν ελαιώνι των Μεγάρων Βυζαντινός Ναός του Σωτήρος Χριστού, Αθήνα 1953
4. Η δια της αγιογραφίας παράστασις και ερμηνεία του συμβόλου της Πίστεως, Αθήνα 1954
5. Η δια της αγιογραφίας παράστασις και ερμηνεία της Κυριακής προσευχής, Αθήνα 1954
6. Ο εν Νέα Επιδαύρω ανέκδοτος μέχρι τούδε Ιερός Ναός του Οσίου Μιχαήλ των Συννάδων, Αθήνα 1954
7. Η εν Αμαρουσίω μονόκλιτος καμαροσκέπαστος βασιλική του Αγ.Ιωάννου του Πέλικα, Αθήνα 1956
8. Συμβολή είς την μελέτην και ερμηνείαν των Ακιδογραφημάτων, Αθήνα 1956
9. Ανεκδοτοι Επιγραφαί και Χαράγματα εκ βυζαντινών και μεταβυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος, Αθήνα 1957
10. Τα Χριστιανικά Μνημεία της Στεμνίτσης  (Γορτυνίας), Αθήνα 1959
11. Νέα θεώρησις των ψηφιδωτών της Μονής Δαφνίου (ανακοίνωσις), Αθήνα 1964
12. Το βαθύτερον νόημα, η Ευρωπαϊκότης της Βυζαντινής Τέχνης (εισήγησις), Αθήνα 1964
13. Ο Αμνός εν τη Χριστιανική Τέχνη, άρθρο περιοδ. «Εκκλησιαστικόν Βήμα», Αθήνα 1964
14. Γένεσις και εξέλιξις της Εκκλησιαστικής Αρχιτεκτονικής (εισήγησις), Αθήνα 1965
15. Η Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνος εξ επόψεως ιστορικής, αρχαιολογικής και αγιογραφικής, Αθήνα 1966, 1981
16. Λήμμα «Σατανάς», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, 1966
17. Λήμμα «Γένεσις και εξέλιξις της Αγ.Τραπέζης», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, 1967
18. Φιλοσοφικοί διαλογισμοί δια τα θαύματα, Αθήνα 1969
19. Θεώρησις της Βυζαντινής Τέχνης, Θεσ/κη 1970
20. Μονή Αγνούντος, η παρά την Νέαν Επίδαυρον, Αθήνα 1972
21. Αι αξίαι της Βυζαντινής Τέχνης και η έκφρασις αυτών, Αθήνα 1972
22. Ταυτότης και διαφορά των έργων της Κοσμικής και Θρησκευτικής Τέχνης εις την Μορφήν και Εκφρασιν, Αθήνα 1972
23. Η παρά την Νέαν Επίδαυρον μονή Αγνούντος, Αθήνα 1974
24. Χριστιανική Τέχνη, Αθήνα 1974
25. Μαθήματα Χριστιανικής και Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης (Β’ εκδ.), Αθήνα 1975
26. Μαθήματα Φιλοσοφίας, της Τέχνης και Αισθητικής, Αθήνα 1975 
27. Τεχνοκρατικαί και αισθητικαί παρατηρήσεις εις την φιλοτέχνησιν του Αγ. Χριστοφόρου (διάλεξις), Αθήνα 1975
28. Τα ηχητικά αγγεία εις την αρχαιότητα και τους Βυζαντινούς χρόνους, εγκυκλοπαίδεια «ΗΛΙΟΣ», Αθήνα 1976
29. Ιστορική Μονή Ρεκίτσας, το μοναστήρι του Παπαφλέσσα, Αθήνα 1978
30. Κανόνας των φτωχών ιπποτών του Χριστού. Τάγμα της Φρουράς του Ναού (επιμ. 1995).  

© Αλκιβ. Ν. Λεμπέσης, Απρίλιος 2021

Η δημοσίευσή του άρθρου αυτού είχε ως επακόλουθο την δημοσίευση και ένός άλλου άρθρου Για να μην μένουμε στα “fake” λόγια