Ο Φιλόσοφος και ο Τραγουδιστής

Δημοσιεύτηκε την 1η Ιουλίου 2023 στο έγκριτο φιλολογικό ηλεκτρ. περιοδικό ο αναγνώστης
Αναδημοσιεύτηκε την 18η Ιουλίου 2023 στην τοπική ηλεκτρ. εφημερίδα της Σίφνου kaipoutheos.gr

Οἱ πόθοι δέν προφθάνονται μέ χέρια σταυρωμένα·
μένουν αἰώνια ὄνειρα μέσ’ στήν καρδιά θαμμένα.
Ἐργάζου καί κοπίαζε ! ἡ ἐργασία μόνη
στούς πόθους σῶμα καί ψυχή νά δώσῃ κατορθόνει !

Οι δόκιμοι χαρακτηρισμοί του υπότιτλου για τους δύο Σίφνιους ποιητές δεν είναι δικοί μου. Ανήκουν στον δικηγόρο και ποιητή Αριστείδη Πρόκο, που εμφανίστηκε στο Σιφνέικο φιλολογικό προσκήνιο με πολλές υποσχέσεις την δεκαετία του 1930. Σύντομα όμως, το ίδιο αιφνίδια χάθηκε χωρίς να μοιραστεί ίσως τις πιο ενδιαφέρουσες από αυτές, όπως τα φιλολογικά μελετήματα που είχε προαναγγείλει (από όπου και οι χαρακτηρισμοί, στον Γρυπάρη επιφυλάσσει αυτόν του «Ποιητή»).

Το μελέτημα αυτό αρχικά σκόπευε να παρακολουθήσει Βίους Παράλληλους δύο Σίφνιων ποιητών που έζησαν την ίδια εποχή, του Αριστομένη Προβελέγγιου και του Κλεάνθη Τριαντάφυλλου, πιο γνωστού ως «Ραμπαγά». Στην πορεία όμως προέκυψε μια σειρά από άγνωστα βιογραφικά στοιχεία για τον δεύτερο, οπότε αναγκαστικά λόγω έκτασης θα αποτελέσουν ξεχωριστή παρουσίαση. Έτσι, στη συνέχεια θα περιοριστούμε να ακολουθήσουμε τα σημεία επαφής στην κοινή λογοτεχνική τους πορεία.

Ουσιαστικά θα εστιάσουμε στην φιλολογική παρουσία του Προβελέγγιου στην πολιτικοσατυρική εφημερίδα «Ο ΡΑΜΠΑΓΑΣ», που κυκλοφόρησε δισεβδομαδιαία από το 1878 έως το 1889, έντεκα ολόκληρα χρόνια και 976 φύλλα. Η εμφάνισή της στο Αθηναϊκό προσκήνιο συνέβαλε τα μέγιστα στην τελική εξαφάνιση του στείρου Φαναριώτικου λογιωτατισμού αλλά και -το κυριώτερο- στην καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στην νεοελληνική λογοτεχνία. Βίοι παράλληλοι δύο σχεδόν συγχρόνων Σιφνίων ποιητών, που και οι δύο τιμώνται ιδιαίτερα στο νησί τους. Αν και, στην παραδόξως «πεζή» εποχή μας παρ’ όλους τους αναρίθμητους αυτοπροβαλλόμενους «ποιητές», ομολογουμένως υπάρχουν αρκετά περιθώρια βελτίωσης στον τομέα διατήρησης της ιστορικής μνήμης.

Μέσα από την σε εύρος ενασχόλησή μου με τον Προβελέγγιο, ένα πρώτο φιλολογικό ερώτημα προέκυψε αναφορικά με το ποίημά του «Η Προσευχή». Περιλαμβάνεται στην ενότητα «Σελίδες της Ζωής» της πρώτης ποιητικής του συλλογής «Ποιήματα, Παλαιά και Νέα» (1896, σελ. 155-156) και αποτελείται από 9 τετράστιχα. Ο Δημ. Μάργαρης, πρώτος χρονολογικά το ξεχωρίζει, το 1928 ζώντος του Προβελέγγιου, στην δημοσίευση άρθρου του στο «Ημερολόγιο Μεγάλης Ελλάδος» (σ. 488-489), με τίτλο «Ο Ραμπαγάς», όπου και αντιγράφει ένα απόσπασμα 7 τετράστιχων στροφών. Από αυτόν ορμώμενος, ακολουθεί πολύ αργότερα ο Αντ. Κανακάρης. Στο βιβλίο του «Αριστομένης Προβελέγγιος» (εκδ. Συνδ. Σιφνίων, 1961), στην σελ.34, κάνει ειδική αναφορά στο ποίημα αυτό ως πρωτο-δημοσιευμένο στην εφημερίδα «ΡΑΜΠΑΓΑΣ». Ο πάντα προσεκτικός συγγραφέας επιλέγει να εστιάσει σε τούτο αντιγράφοντας περιέργως 8 μόνο τετράστιχα παραλείποντας την 4^η στροφή. Σχολιάζει το ανθρωπιστικό, σοσιαλιστικό και χριστιανικό του περιεχόμενο και, παραδόξως, ενώ αναφέρει την σχετική αφιέρωση του Προβελέγγιου προς τον «ειλικρινή φίλο του λαού Κλεάνθη Τριαντάφυλλο», εν τούτοις δεν δίδει συγκεκριμένη βιβλιογραφική παραπομπή.

Αντίστοιχη μεταχείριση επιφυλάσσει στο ποίημα αυτό ο δημοσιογράφος, ποιητής και συγγραφέας Ν. Σταφυλοπάτης στην βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών «Ανθολογία Σιφνίων Ποιητών 1801-1984» (Αθήνα, 1984, σελ. 51-52). Ο συνήθως αψεγάδιαστος συγγραφέας ξεχωρίζει και ανθολογεί επίσης το ποίημα, κι αυτός όμως αναγράφει μόνον 8 τετράστιχα, παραλείποντας την 4^η στροφή. Αντίστοιχα δεν δίδει βιβλιογραφικές πληροφορίες σχετικά με την πρώτη δημοσίευσή του.

Τον ρόλο αυτόν αναλαμβάνει ο Γ. Τσατσαρώνης στην διδακτορική διατριβή του (2006, Πανεπ. Ιωαννίνων) που αργότερα εκδίδεται από τον Δήμο Σίφνου με τίτλο «Αριστομένης Προβελέγγιος, Η Ζωή και το Έργο του Ευπατρίδη Λόγιου της Σίφνου» (2009). Χρησιμοποιεί αποσπάσματα από το ποίημα αυτό σε πολλά σημεία της μελέτης του και καταλήγει να δίδει βιβλιογραφικές λεπτομέρειες, σχετικά με την ακριβή πρώτη δημοσίευσή του, στo κεφάλαιο με την αναλυτική εργογραφία του ποιητή (σελ. 437): “Προσευχή, Ραμπαγάς, 6 Δεκεμβρίου 1878, Αθήνα”. Έκτακτα! Ή μήπως όχι και τόσο, αφού απλά τέτοιο φύλλο του «Ραμπαγά» ποτέ δεν υπήρξε. Χωρίς αυτό να μειώνει την σημαντική αυτή εργασία, το παρόραμα τούτο είναι ένα ακόμη από τα πολλά που εντοπίζει η έρευνά μας, κυρίως στην εργογραφία που προτείνει η συγκεκριμένη μελέτη. Θεωρητικά θα έπρεπε να είχαν ήδη διορθωθεί από την επιβλέπουσα πανεπιστημιακή επιτροπή ή -έστω- μέχρι την μετέπειτα έκδοσή της από τον Δήμο Σίφνου.

Επόμενη αναφορά στο ποίημα αυτό εντοπίζεται στο πρωθύστερο χρονικά βιβλίο του Αριστείδη Πρόκου με τίτλο «Η Ζωή, Η Δράση και το Έργο του Κλεάνθη Τριαντάφυλλου», έκδοση του 1933 από τον Σύνδεσμο Σιφνίων. Σε αυτό, εκτός από πολλά ενδιαφέροντα βιογραφικά στοιχεία για τον Ραμπαγά, εμπεριέχεται και μια «εκλογή» ποιημάτων εστιάζοντας σε αυτά που τα διακρίνει ο λυρικός χαρακτήρας. Ειδικά για το ερώτημά μας, στην σελίδα 44 μάς καθοδηγεί: «Ο Προβελέγγιος (ιδές την «Προσευχή» του στον «Ραμπαγά» φύλλο 797». Επιτέλους, φως στον ορίζοντα! Και όμως, το φιλοπαίγμον (ακόμη και μετά θάνατον) πνεύμα του Τριαντάφυλλου σε αγαστή συμπαιγνία με αυτό του Προβελέγγιου έχουν φροντίσει να εξαφανίσουν το φύλλο αυτό από τα ψηφιοποιημένα αρχεία εφημερίδων που διαθέτει στο κοινό η Βουλή των Ελλήνων. Ίσως αυτή είναι η μεταφυσική απόδειξη της γνωστής άποψης «Είμαστε όλοι Ραμπαγάδες», με την οποία εγκαινιάστηκε η έκδοση της εφημερίδας στο πρώτο φύλλο της 18^ης Αυγούστου 1878.

Εγκαταλείπω την αναζήτησή του (προσώρας) μετά από ολονυχτίες ψηφιακού ξεφυλλίσματος με την πεποίθηση πως κάπου μέσα στον «ΡΑΜΠΑΓΑ» θα υπήρξε, αφού τόσοι σοβαροί άνθρωποι το αναφέρουν.

Αναγκαστικά, μέχρις ότου εντοπίσουμε το ποίημα «Η Προσευχή μου» στον «ΡΑΜΠΑΓΑ», θα παραμείνουμε με την χρονολογικά ενωρίς δεύτερη εμφάνιση του ποιήματος στο περιοδικό ΚΛΕΙΩ (τεύχος 6/78 της 15-27^ης Μαρτίου 1888, σ.88), που εκδίδετο στην Λειψία της Γερμανίας. Με ετούτο των 8 τετράστιχων στροφών ως αναφορά θα μπορέσουμε να αντιπαραβάλουμε την τελική του έκδοση, αυτή της πρώτης ποιητικής συλλογής του 1896. Είναι αξιοσημείωτο ότι σε αυτήν, όχι μόνον ο τίτλος του ποιήματος έχει απλουστευθεί σε «Προσευχή», αλλά υπάρχει και μια παραπάνω 4στιχη στροφή, συνολικά πλέον εννέα. Για λόγους φιλολογικής ακριβείας, εστιάζω μεταγράφοντας τους πρόσθετους αυτούς στίχους, που έχουν τοποθετηθεί από τον ποιητή μεταξύ 5^ης και 6^ης στροφής:

Ἀπὸ τῆς γῆς τοὺς θρόνους νὰ κρημνίσω
αὐτοὺς ποὺ μοῖρα ὕψωσε τυφλή,
καὶ τῶν ὑποκριτῶν μ’ ὀργὴ νὰ σχίσω
τα προσωπείά των τὰ εὐτελῆ.

Λεπτομέρειες ίσως, πλην όμως η πολύτιμη (για την έρευνά μου) αφιέρωση δια χειρός Προβελέγγιου, που το συνοδεύει στον «ΡΑΜΠΑΓΑ», εξακολουθεί να αναζητείται.

Παρ’ όλα αυτά, εάν αποσκοπούμε στο να συγκεντρώσουμε «αφιερώσεις» του Προβελέγγιου προς ομοτέχνους, έχουμε στην διάθεσή μας τo σχετικά άγνωστο συνοδευτικό σημείωμα και το αποχαιρετιστήριο ποίημα που έγραψε στην μεταθανάτια αφιέρωσή του προς τον συμπατριώτη του Τριαντάφυλλο. Δημοσιεύτηκαν περίπου 18 μήνες μετά την δραματική αυτοχειρία του τελευταίου (1889). Ο Δημήτρης Ν. Ταγκόπουλος επιμελείται ένα συγκινητικό όσο και λογοτεχνικό αφιέρωμα στον εκλιπώντα και προσκαλεί διάφορους λογοτέχνες να συμμετάσχουν.

Ο Αριστομένης Προβελέγγιος είναι ο μόνος πραγματικά «επώνυμος» από τους μετρημένους στα δάκτυλα του ενός χεριού, τρείς, που ανταποκρίνονται. Αποστέλνει προς δημοσίευση ένα 12στιχο ποίημα, γραμμένο ειδικά για την περίσταση. Θα δημοσιευθεί στο ετήσιο Εθνικό Ημερολόγιο της ΠΟΙΚΙΛΗΣ ΣΤΟΑΣ του έτους 1891 (εκδ. Ι. Αρσένη., έτος 9^ο, σελ. 189-215). Η τακτική έκδοση του Ημερολογίου αντιμετώπιζε προβλήματα και είχε ήδη καθυστερήσει για περίπου ένα χρόνο. Έτσι, το σχετικό αφιέρωμα φιλοξενείται τελικά σε αυτήν με καθυστέρηση, μαζί με διάφορα «ποιημάτια» τρίτων, τα οποία αρχικά προωρίζονταν για ένα έκτακτο επιμνημόσυνο φύλλο του «Ραμπαγά», που ποτέ δεν εκδόθηκε ελλείψει χρημάτων.

Περιλαμβάνεται όμως εκεί και το μοναδικό πορτραίτο του Τριαντάφυλλου σε ξυλογράφημα (εικόνα 1), όπως το εχάραξε ο Ν. Λύτρας από μνήμης ελλείψει οποιουδήποτε αντιτύπου φωτογραφίας.

Με την ευκαιρία αυτή, να αναφέρουμε πως σε ένα από τα πρώτα φύλλα της νεοεμφανιζόμενης τότε εφημερίδας ΣΙΦΝΑΪΚΗ ΦΩΝΗ (φ.Απρ1965, σ.3, έκδ. Ν. Σταφυλοπάτη, 1965-1986) είχε παρουσιασθεί μια υποψήφια φωτογραφία-πορτραίτο του Κλέανθη Τριαντάφυλλου. Την παρέδωσε ο Μάριος Βαϊάνος με την επισήμανση πως προερχόταν από το αρχείο του περιοδικού ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΑ του Κίμωνα Μιχαηλίδη. Σύντομα όμως ξεχάστηκε αφού ο άγνωστος εικονιζόμενος ήταν παρασημοφορημένος δις, πράγμα ασύμβατο με το αφήγημα του ασυμβίβαστου και δεν υπήρχαν επιπλέον στοιχεία πέρα από κάποια φυσιογνωμική ομοιότητα. Επιλέγουμε να μην παρουσιάσουμε την φωτογραφία αυτή προκειμένου να μην συμβάλουμε περαιτέρω σε μια άχρηστη παρεξήγηση, αν όντως είναι έτσι και δεν αποτελεί κάποιο ακόμη «παιγνίδισμα» του Ραμπαγά.

Μεταγράφω εδώ (σε μονοτονικό) την αφιερωματική-επιστολή του Προβελέγγιου προς τον Ταγκόπουλο και εν συνεχεία το σύντομο ποίημα (σελ. 191 του Ημερολογίου του έτους 1891). Το ποίημα το έχει επίσης περιλάβει ο Ν. Σταφυλοπάτης στην «Ανθολογία Σιφνίων Ποιητών» (1984, σελ.25) αναφέροντάς το όμως στο βιογραφικό του Τριαντάφυλλου. Περιέργως δεν προκρίνει να μεταγράψει την αφιέρωση και έτσι κάνει μόνον απλή μνεία της συνοδευτικής σύντομης επιστολής.    

Φίλε κ. Ταγκόπουλε,
Ιδού σας στέλλω ολίγους στίχους εις την μνήμην του πολυκλαύστου ημών φίλου Κλεάνθους. Ο σκοπός σας είνε άγιος, μαρτυρών ότι υπάρχουσιν ακόμη ευγενείς καρδίαι εις την ιδιοτελεστάτην των κοινωνιών, εις τας Αθήνας.
Υμέτερος
Αριστομένης Προβελέγγιος

Τα δικά μας σχόλια περιττεύουν όταν ο ποιητής εκφράζει αυτό που όχι μόνον αντιλαμβάνεται αλλά και συναισθάνεται, δηλαδή την βαθειά απόγνωση και ψυχική οδύνη του συναδέλφου και συντοπίτη ποιητή. Πλην όμως είναι εμφανής και ο προσωπικός προβληματισμός του ιδεαλιστή Προβελέγγιου σχετικά με την «ιδιοτελεστάτην» (ήδη από τότε, τέλος του 19^ου αιώνα) Αθηναϊκή κοινωνία σε αντιδιαστολή με την επαρχιακή νησιώτικη. Παρατηρούμε μόνο την ευρηματική έμπνευση του Προβελέγγιου με την παράφραση των ετυμολογικών συνθετικών του ονόματος του Κλεάνθη (κλαίω + άνθη).   

Παρά το γεγονός πως πολλά μεγάλα και γνωστά ονόματα της ποίησης υποστήριξαν με την συνεργασία τους την έκδοση του «ΡΑΜΠΑΓΑ» από τα πρώτα χρόνια, δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε ποιητές που εκπροσωπούν το συντηρητικό κατεστημένο να συμμετέχουν σε μια έκδοση που στρέφεται εναντίον της ίδιας της κοινωνικής τους θέσης. Και έτσι, όταν αυτό που ξεκίνησε ως μια ευθυμογραφική περιπέτεια δεν άργησε να μεταβληθεί σε ανατρεπτική προμετωπίδα πολιτικής αντίδρασης, δεν μας εκπλήσσει που οι εξωτερικοί λογοτεχνικοί συνεργάτες βαθμιαία απομακρύνονται.

Ειδικά για τον Αριστομένη Προβελέγγιο με τις γνωστές αριστοκρατικές του καταβολές είναι αξιοπερίεργο (αλλά ταυτόχρονα και αξιοσημείωτο) το πώς και το γιατί αποφασίζει να συμμετέχει επώνυμα (το όνομά του αναγράφεται στον αρχικό κατάλογο συνεργατών), έστω και αν τα ποιήματά τους παρουσιάζονται με ψευδώνυμο. Κατά την διάρκεια της Β’ περιόδου έκδοσης του ΡΑΜΠΑΓΑ. όταν ο εκδότης δημόσια αποκηρύσσει (έστω και προσωρινά, όπως αποδείχθηκε) την αντικαθεστωτική πολιτική του, ο Προβέλεγγιος δημοσιεύει τρία τουλάχιστον ποιήματά του, εννοείται στην δημοτική.

Στην εργογραφία του Προβελέγγιου αναφέρεται ήδη το ποίημα «Η Λουομένη» στο φύλλο της 17^ης Ιανουαρίου 1888 με το ψευδώνυμο «Νησιώτης». Εμείς το περιλαμβάνουμε σε μια ειδική κατηγορία ποιημάτων του Προβελέγγιου, τα «εφήμερα», ήτοι αυτά που ακολουθούν την πρόσκαιρη επικαιρότητα του εντύπου όπου δημοσιεύονται. Άλλωστε για τον ποιητή τυπικά θεωρείται «ανέκδοτον» αφού δεν έχει επιλεγεί για δημοσίευση σε μια απο τις τρεις Συλλογές του. Βέβαια μπορεί να μην θεωρείται «άγνωστον» ή -έστω- «αφανές» (αφού αναφέρεται στην εργογραφία του), πλην όμως δεν κυκλοφορεί ευρέως το περιεχόμενό του. Για λόγους ιστορικούς επιλέγουμε να το ανασύρουμε από την λήθη και να το μεταγράψουμε εδώ, διατηρώντας την αρχική ορθογραφία.

Πρόκειται για ένα θαυμάσιο σε νοητή εικονοποίηση ποίημα, ο ερευνητής όμως θα πρέπει να γνωρίζει πως η δημοσίευση τού ανωτέρω ποιήματος δεν ανταποκρίνεται στις τελικές προσδοκίες του ποιητή. Και τούτο διότι, όπως τώρα γνωρίζουμε, ο Προβελέγγιος συλλέγει το απόκομμα από την εφημερίδα και, με την προσφιλή του μέθοδο, το χρησιμοποιεί σαν τυπογραφικό δοκίμιο παραλλάσσοντάς το. Ίσως αποσκοπώντας σε μια μελλοντική έκδοση, στην οποία ποτέ τελικά δεν θα συμπεριληφθεί.

Εμείς το εντοπίσαμε στο Αρχείο Προβελέγγιου, που φυλάσσεται στην Ακαδημία Αθηνών, πλην όμως ελλιπές. Ως εκ τούτου είναι άνευ νοήματος η «διορθωμένη» μεταγραφή του και απλά εμφανίζουμε εδώ το σχετικό τεκμήριο (Εικόνα 2).

Στον «ΡΑΜΠΑΓΑ» επίσης πρωτο-δημοσιεύεται, πρωτοσέλιδο στο φύλλο της 1^ης Ιανουαρίου 1888 και πάλι με το ψευδώνυμο «Νησιώτης», το ποίημα «Εργάζου» του Προβελέγγιου, γνωστό από τον κατάλογο ποιημάτων του, πλην όμως τυπικά «ανέκδοτον». Ίδια μέθοδος και εδώ. Το αρχικό απόκομμα χρησιμεύει σαν τυπογραφικό δοκίμιο για να σημειώσει επάνω σε αυτό τις αλλαγές στο περιεχόμενο, που ο ποιητής επιθυμεί μελλοντικά να γίνουν. Και όμως, παραδόξως, πέντε χρόνια αργότερα, όταν θα επαναδημοσιευθεί αυτή την φορά ενυπόγραφα, και πάλι σε πρωτοχρονιάτικο φύλλο αυτό της 2^ας  Ιανουαρίου 1903 του περιοδικού «ΝΟΥΜΑΣ», θα εξακολουθεί να έχει την αρχική του μορφή. Ίσως διότι προέρχεται από απλή ευκαιριακή αντιγραφή λόγω της διαδοχής των εντύπων αλλά με τους ίδιους συντάκτες (Δ.Π. Ταγκόπουλος).

Εμείς, από σεβασμό στην αρχική επιθυμία και τον κόπο του ποιητή, αποφασίσαμε να το μεταγράψουμε εδώ, διατηρώντας όπως πάντα την ορθογραφία, υιοθετώντας για ιστορικούς λόγους τις αλλαγές που είχε οραματισθεί και σημειώσει χειρόγραφα (Εικόνα 3) στο τυπογραφημένο κείμενο. Οι αλλαγές αυτές μοιάζουν σε πρώτη ματιά να μην είναι ουσιώδεις. Όμως, σε ένα δύσκολο τεχνικά στίχο κάθε μικρο-αλλαγή έχει την σημασία της. Η περαιτέρω αντιπαραβολή με το αρχικό κείμενο είναι μια προτεινόμενη άσκηση για κάθε λεπτολόγο ενδιαφερόμενο με φιλολογικές ανησυχίες.

Πόσο επίκαιρη αλλά ταυτόχρονα εκτός τόπου και χρόνου κατέληξε να γίνει, στην σύγχρονη νεοελληνική πραγματικότητα της «ευκολίας», αυτή η προπατορική οδηγία διά χειρός Προβελέγγιου: “οι πόθοι δεν προφθάνονται με χέρια σταυρωμένα”…

Θα καταλήξουμε παρουσιάζοντας το τρίτο ποίημα του Προβελέγγιου, με τίτλο «Η Γεροντοκόρη», του οποίου η δημοσίευση στον «ΡΑΜΠΑΓΑ» είχε προηγηθεί ενωρίτερα στο φύλλο της 13^ης Δεκεμβρίου 1887. Ένα ακόμη ουσιαστικά άγνωστο, θυμοσοφικό και ανθρώπινο ποίημα του Προβελέγγιου, τελείως διαφορετικού χαρακτήρα σε σχέση με το γενικώτερο πνεύμα της «πολιτικής, φιλολογικής και ευτράπελης» εφημερίδας. Αυτό απουσιάζει τελείως από την (έτσι κι αλλιώς ελλιπέστατη) γνωστή εργογραφία του ποιητή και φυσικά παραμένει τυπικά «ανέκδοτο». Φροντίζουμε να το επαναφέρουμε ίσως για πρώτη φορά από την «αφάνεια», όπου η εφήμερη δημοσίευσή του το έχει καταδικάσει.

Σίγουρα δεν μπορεί να περιληφθεί στα υψιπετή, που μας έχει συνηθίσει ο Προβελέγγιος. Είναι όμως ενδεικτικό τού πώς μπορεί ο ποιητής να υπεισέλθει βιωματικά ακόμη και σε ένα θέμα, το οποίο -εκ των πραγμάτων- αδυνατεί στην πραγματικότητα να βιώσει. Δύσκολα ξεχωρίζουν οι απλοί αυτοί στίχοι του Προβελέγγιου από αυτούς που βρίσκουμε πίσω από τις σελίδες φθηνών επιτοίχιων ημερολογίων. Κι όμως η δύναμη των στίχων του είναι ικανή να συγκινήσει ακόμη κι έναν αδιάφορο αναγνώστη, που δεν μοιράζεται τις ίδιες εμπειρίες με την ηρωίδα. Σε βαθμό που ένας αρχικά κακόηχος και αποτρεπτικός τίτλος μπορεί εν τέλει να εμπεριέχει και να κατακλύζεται από βαθύ ανθρώπινο συναίσθημα.

Η έρευνα -με κάθε επιφύλαξη- δεν εντοπίζει άλλα ποιήματα του Προβελέγγιου δημοσιευμένα στον «ΡΑΜΠΑΓΑ». Ομοίως και περιέργως δεν εντοπίζει και κάποιο ποίημα ή -έστω- στιχούργημα του Κλεάνθη Τριαντάφυλλου που να απευθύνεται αντίστροφα ή να αφιερώνεται στο συντοπίτη του Προβελέγγιο. Αλλά και γενικώτερα η «Σίφνος» απουσιάζει από το στιχουργηματικό έργο του Ραμπαγά. «Τραγούδια» του με Σιφνέικη θεματολογία ή κάποιες έστω αναφορές λείπουν παντελώς από την γνωστή εργογραφία του και αυτό μοιάζει να έχει βολικά περάσει ασχολίαστο από τους μελετητές του.

Η έρευνά μας δεν εντοπίζει ούτε μία φορά την λέξη «Σίφνος» ή κάτι άλλο τοπωνυμικά συναφές στην εργογραφία ή τους στίχους του Ραμπαγά. Κατά τη γνώμη μας μόνο συμπτωματικό δεν μπορεί να θεωρηθεί, περισσότερο προσομοιάζει σε συνειδητή επιλογή του ποιητή, ίσως για προσωπικούς ή ακόμη και ψυχολογικούς λόγους. Βέβαια οι Σίφνιοι ανθολόγοι του, σε μια άσκοπη προσπάθεια να παραπέμψουν σε κάποια ανύπαρκτη «Σιφνιωσύνη» στο έργο του, εντοπίζουν και υποσημειώνουν ορισμένες εκφράσεις τού τοπικού ιδιώματος σε ελάχιστα ποιήματά του.

Αυτά τα μη-ευρήματα μπορεί απλώς να υποδεικνύουν μια πλημελλή έρευνα, που ίσως στο μέλλον αποκατασταθεί. Στο ενδιάμεσο, η Σίφνος, με το διαχρονικά «προοδευτικό» πρόσημο που πάντα ελκύεται από το περιθωριακό στίγμα, δεν χρειάστηκε την μικρο-τοπιστική κολακεία του ποιητή για να αναγνωρίσει την θέση του. Έτσι, η απουσία αναφορών σε αυτήν συγχωρέθηκε και δεν στάθηκε εμπόδιο στην τιμητική αναγνώριση του Τριαντάφυλλου στο νησί της καταγωγής του, όπου ο μποέμ και ανατρεπτικός χαρακτήρας του εξακολουθεί να συγκινεί.

Το χαρακτικό, που προέκυψε από το σχέδιο του Ν.Λύτρα με την μορφή του Τριαντάφυλλου σε προφίλ, έχει προφανώς χρησιμοποιηθεί σε ελεύθερη απόδοση και από τον γλύπτη Κώστα Κλουβάτο. Το 1964, ανέλαβε την κατασκευή σε χαλκό τής εκφραστικά συμπαθητικής προτομής του Ραμπαγά. Αυτή κοσμεί από τότε την ομώνυμη πλέον «πλατεία Ραμπαγά» στην Απολλωνία Σίφνου και έχει τύχει μεγάλης δημοσιότητας και συζήτησης. Κυρίως το 1984, όταν και επανατοποθετήθηκε στην σημερινή της θέση (εικόνα 4) μαζί με το εγχάρακτο αμφιλεγόμενο απόσπασμα από τον πλατωνικό Μενέξενο.

Ανεξάρτητα όμως από τοπικισμούς, που εν γένει δεν απαντώνται στα ποιήματά του, ο πατριωτικός λόγος του Τριαντάφυλλου δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Επιλέγουμε ενδεικτικά ένα πολύ σύντομο στιχούργημά του αφιερωμένο «Στο Θάνατο του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη», που αναδύει το υπολανθάνον σε όλο το έργο του ευρύτερο πατριωτικό πνεύμα του Ραμπαγά.

Πόσους νεκρούς ανάσταινες, με τα μνημόσυνά σου,
Και πόσοι Αστραπόγιαννοι, στη βροντερή λαλιά σου,
το καριοφίλι άδραξαν, τα σάβανα ξεσκούσαν,
Και, μέσ’ από το μνήμα τους, ολόρθοι πολεμούσαν.
Πού, τώρα, το μνημόσυνο που σένα ν’ αναστήσει;
Και ποιά λαλιά, την πρώτη σου ζωή, θα σου χαρίσει;
Σαν κελαδήσει λευθεριά στα Γιάννενα, τ’ αηδόνι,
σαν Αστραπόγιαννος και συ το μνήμα σου θα σχίσεις
Κ’ αντίς μνημόσυνο, χαράς τραγούδι, θα τονίσεις !…

Στο ξετύλιγμα της περιπετειώδους ζωής του Τριαντάφυλλου μάς ξεναγεί ο Δ. Ταγκόπουλος σε πρώτη ανάγνωση. Στο επιμνημόσυνο άρθρο του Ημερολογίου της ΠΟΙΚΙΛΗΣ ΣΤΟΑΣ του 1891 (που μάλλον ανατυπώθηκε και σε ξεχωριστό βιβλιάριο λίγα χρόνια αργότερα), μας δίδει τις βασικές χαρακτηρολογικές περιγραφές μιας επαγγελματικής καθημερινότητας. Μια πρόσθετη, εξ ίσου ενδιαφέρουσα, ανεκδοτολογική καταγραφή συμβάντων και γεγονότων βλεπουμε και στο μετέπειτα βιβλίο του «Φιλολογικά Πορτραίτα» (1922) αλλά και στις «εκλογές» του της ίδιας χρονιάς με τίτλο «Τα Τραγούδια του Ραμπαγά» (1922).

Στα «Φιλολογικά Πορτραίτα», ο Δ. Ταγκόπουλος αφιερώνει το πρώτο κεφάλαιο στον μέντορα, στενό φίλο και συνεργάτη του, τον Ραμπαγά. Εδώ όμως είναι ευδιάκριτη πλέον η τάση του συγγραφέα να μετριάσει την πρωτοποριακή αγωνιστική θέση και την επίδραση του Τριαντάφυλλου στα νεολαιίστικα κινήματα της εποχής. Με την πάροδο μιας 25ετίας από την εποχή και τα γεγονότα που οδήγησαν στον θάνατό του, εύσχημα προσθαφαιρεί ανεκδοτολογικές αναφορές και αποδίδει μια κοινωνικά αποδεκτή πλέον εικόνα του Ραμπαγά χωρίς τα «αγκάθια» των δημοκρατικών του αγώνων. Ίσως διότι μέσα από τις κοσμογονικές αλλαγές των βαλκανικών και ενός παγκόσμιου πολέμων αλλά και από τα γεωπολιτικά απόνερά τους στην ελληνική πραγματικότητα, έχει αναδυθεί πλέον ο σοσιαλιστικός διεθνισμός.  Έτσι, τα εθνοκεντρικά πατριωτικά ζητήματα εξετάζονται μέσα από διαφορετικό ιστορικό πρίσμα.

Την κοινωνική σημασία του παραδείγματος ζωής του Ραμπαγά αναλαμβάνει να επανορθώσει, σε δεύτερη ανάγνωση, πολύ αργότερα, το φλογερό άρθρο του διεισδυτικού και πολυγραφότατου Γ. Βαλέτα. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ το 1964 με τίτλο «Ο Αληθινός Ραμπαγάς» (τεύχος 879, σ. 218-234). Αυτή η διθυραμβική ραψωδία των 16 σελίδων ουσιαστικά απευθύνεται σε έναν πολιτικό «σύντροφο» σε κοινωνικούς αγώνες -κι ας έρχονται από το ανυπόπτως μακρινό παρελθόν. Εδώ ο Βαλέτας αναπτύσσει πειστικά και δημεγερτικά τους λόγους, για τους οποίους εκτιμά ότι το κοινωνικό παράδειγμα του Ραμπαγά είναι άξιο όχι μόνο μελέτης αλλά και μίμησης. Θεωρώντας τον ακόμη και «ως συνεχιστή του Ρήγα», αποδομεί με ακαταμάχητα επιχειρήματα την επιφανειακή και εύπεπτη χαρακτηρολογία που ο Ταγκόπουλος (ίσως άθελά του) επέβαλε σε βάθος δεκαετιών για τον Ραμπαγά. Και προσπαθεί να τον αποκαταστήσει με το άρθρο του αυτό, επανατοποθετώντας τον οικείο Κλέανθη σε βάθρο, όπου κάτωθεν προτείνει να αναγράφονται με χρυσά γράμματα τίτλοι τιμής όπως «οραματιστής, ιδεολόγος, μαχητής».

Για την «Συμβολή της εφημερίδας ΡΑΜΠΑΓΑΣ στην ανανέωση της νεοελληνικής λογοτεχνίας», κυρίως μέσα από το φλέγον για πολλά χρόνια γλωσσικό ζήτημα, υπάρχουν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες σχετικές μελέτες. Εκτός από την προαναφερθείσα του Γ. Βαλέτα (ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, 1964) αλλά και την αναλυτική περιγραφή καταστάσεων από τον Δ. Μάργαρη (ΗΜΕ 1928), ξεχωρίζει η με τον ανωτέρω τίτλο φιλολογική μελέτη της καθ. Ελ. Πολίτου-Μαρμαρινού (ΕΚΠΑ). Αρχικά δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ (Απρ-Ιούν 1979, τόμος ΚΑ’, σ. 235-257), την ίδια χρονιά σε συνέχειες στην ΣΙΦΝΑΪΚΗ ΦΩΝΗ & σε ανάτυπο (1979) ενώ αργότερα περιλήφθηκε και σε Επιστημονική Επετηρίδα (Παν. Ιωαννίνων, 1991).

Μέσα από τις μελέτες αυτές, με την πολυτέλεια και την ηρεμία μιας μεγάλης χρονικής απόστασης, προβάλλει ξεκάθαρα ο καθοριστικός ρόλος της εφημερίδας «Ο ΡΑΜΠΑΓΑΣ» στο να δώσει «βήμα» σε αυτούς που σήμερα δικαιολογημένα θεωρούμε ως «ιερά τέρατα» της νεοελληνικής ποίησης της εικονοκλαστικής μεταβατικής εκείνης εποχής.

Στο σημείο όμως αυτό, θα πρέπει απαραίτητα να υπογραμμίσουμε την μοναχική θετική ανταπόκριση του Προβελέγγιου με την θαρραλέα συμμετοχή του στην πρόσκληση για ένα μεταθανάτιο δημόσιο αποχαιρετισμό προς τον αυτόχειρα Τριαντάφυλλο. Όταν μάλιστα όλη η λογοτεχνικη παρέα των Παλαμά, Δροσίνη, Στρατήγη, Καμπά και λοιπών επώνυμων συνεργατών του Ραμπαγά, αντιλαμβανόμενοι την εκδικητική αντίδραση της εκάστοτε εξουσίας προς μιαν ελεύθερη φωνή, επιλέγουν να λάμψουν δια της σιωπής τους.

Αλλά και να συμπληρώσουν οι μέχρι πρότινος λογοτεχνικοί συναγωνιστές, δια της κραυγαλέας απουσίας τους, την άρνηση της Πολιτείας και της Εκκλησίας στο απαράγρσπτο ανθρώπινο δικαίωμα μιας κανονικής ταφής, όπως μας έρχεται από το αρχαιοελληνικό απώτερο παρελθόν μας. Καταδικάζοντας έτσι και «θάβοντας» τον Τριαντάφυλλο για δεύτερη φορά στην επιδιωκόμενη λήθη, όχι μόνο τού παραδείγματος ζωής του αλλά και της φιλολογικής του προσφοράς.

Ιδωμένη λοιπόν η κίνηση του Προβελέγγιου, σε αντιδιαστολή με αυτήν των κατά τ’ άλλα ευεργετηθέντων από τον Ραμπαγά λογοτεχνικών συνοδοιπόρων του, αποκτά μια διαφορετική ηθική αξία, εξ ού και επιλέξαμε να την προτάξουμε παρουσιάζοντάς την στην αρχή του παρόντος. Ιδιαίτερα μάλιστα, αν ενθυμηθούμε την αρχική κοινωνική θέση και το μερίδιο του Προβελέγγιου στον λογιωτατισμό. Τότε η εκδήλωση ανεξάρτητου πνεύματος που επιδεικνύει για μιαν ακόμη φορά, μόνο θαυμασμό και εκτίμηση μπορεί να του αποφέρει. Η μετέπειτα πορεία του και κοινωνική αναγνώριση απέδειξε πως και το δικό του παράδειγμα δεν πέρασε απαρατήρητο, τουλάχιστον από τους συντοπίτες του.

Βίοι (σχεδόν) παράλληλοι, λοιπόν, δύο Σίφνιων ποιητών. Ήλθαν σε αυτή την ζωή με τελείως διαφορετική «προίκα». Εν τούτοις, το «δαιμόνιον» της ποιητικής Μούσας, αυτό που αναγνωρίζουμε με το δήθεν αθώο όνομα «τάλαντον», τούς οδήγησε να αφήσουν στο πέρασμά τους, ο καθένας με τον τρόπο του, όχι μόνον το φιλολογικό στίγμα τους αλλά και ένα διαφορετικό παράδειγμα ζωής.

© Αλκιβ. Ν. Λεμπέσης. Ιούνιος 2023

Δημοσιεύτηκε την 1η Ιουλίου 2023 στο έγκριτο φιλολογικό ηλεκτρονικό περιοδικό ο αναγνώστης

Διαβάστε την (αρχική) δημοσίευση σε μορφή PDF