Το πανηγύρι της Παναγιάς Χρυσοπηγής

Η «μαγική» φράση και ευχή, που το άκουσμά της δονεί την ψυχή κάθε αληθινού Σιφνιού. Η Σίφνος είναι γνωστή για τις 267 εκκλησιές της και τα πανηγύρια της, ένας έμμεσος τρόπος για να συντηρηθούν τα ξωκκλήσια και να διατηρηθεί η παραδοσιακή Σιφνέικη φιλοξενία. Ένα όμως από αυτά ξεχωρίζει: το πανηγύρι της Χρυσοπηγής.

Το μοναστήρι «Η Παναγιά το Κόμμα» βρίσκεται στην άκρη ενός ακρωτηρίου, μιας «πετρογολέττας», όπως την ονόμασε ο Σιφνιός ποιητής Αριστομένης Προβελέγγιος, που μοιάζει να πλέει στα γαλανά νερά του Αιγαίου. Ίσως ένα από τα πιο πολυ-φωτογραφημένα τοποσημεία της Ελλάδας, σήμερα είναι γνωστό γιατί φιλοξενεί το θαυματουργό εικόνισμα της Παναγιάς της Χρυσοπηγής, πολιούχου της Σίφνου. Σύμφωνα με την παράδοση, το περίεργα δισυπόστατο εικόνισμα βρέθηκε στην θάλασσα και αναπαριστά ταυτόχρονα την «Ζωοδόχο Πηγή» και την «Ανάληψη του Κυρίου». Λατρεύεται από τους απανταχού Σιφνιούς (και όχι μόνο) και «πανηγυρίζεται» την παραμονή της Αναλήψεως κάθε χρόνο, ημέρα καθιερωμένης επίσημης αργίας στο νησί από το 1964.

Το πανηγύρι αυτό ίσως είναι ένα από τα αρχαιότερα στην Ελλάδα, για τα οποία έχουμε ιστορική γραπτή μαρτυρία. Πράγματι, διασώζεται χειρόγραφο του ιερομόναχου Παρθένιου Χαιρέτη από το 1670, όπου περιγράφεται η ιστορία της εκκλησίας και τα πρώτα θαύματα της Χρυσοπηγής. Και μάλιστα, έχουμε αναλυτικές περιγραφές για το πώς γινόταν το πανηγύρι αυτό εδώ και 350 χρόνια, ένα τυπικό που σε γενικές γραμμές έχει διατηρηθεί μέχρι τις μέρες μας. Τότε, μάλιστα, η εορτή της Χρυσοπηγής ήταν τουλάχιστον ένα σημαντικό παγκυκλαδικό γεγονός, προτού πολύ νεώτερα «πανηγύρια» σε άλλα νησιά το ξεπεράσουν σε δημοφιλία.

Οι θρύλοι και τα θαύματα της εικόνας της Χρυσοπηγής της Σίφνου έχουν ξεφύγει από τα στενά όρια της Σιφνιακής κοινωνίας. Έτσι δεν είναι καθόλου τυχαίο που στο όνομά Της προσεύχονται, αναφέρονται νοερά, κάνουν τάματα και παρευρίσκονται στο πανηγύρι Της πιστοί από όλη την Ελλάδα. Στο θαυματουργό εικόνισμα, πού έχει «σώσει» την Σίφνο από πολλές φαινομενικά ανυπέρβλητες δυστυχίες στο διάβα των αιώνων απευθύνεται κι ο κάθε Σιφνιός, που έχει την πίστη στην καρδιά του, σε κάθε καθημερινή δυσκολία. Έτσι και η οικογένειά μου. Σιφνιοί μεγαλωμένοι στην Αθήνα, χωρίς ιδιαίτερη θρησκοληψία αλλά με βαθειά συναίσθηση της νησιωτικής θρησκευτικότητας. Όταν έφθασε η δύσκολη ώρα, Αυτήν παρακάλεσε και ο πατέρας μου Νίκος Λεμπέσης του Σβίγγου, νεαρός τότε οικογενειάρχης, για την ζωή του και την υγειά του, το μακρινό 1966

Και η Παναγιά, όπως πάντα, τον άκουσε και έκανε το θαύμα Της σώζοντας τον «ξεγραμμένο». Το τάμα του, η γαμήλια βέρα, αφιερώθηκε και κρεμάστηκε στο εικόνισμά Της. Θα έπρεπε να περιμένουμε κοντά 12 χρόνια για να μας επιτρέψει η Παναγιά να κρατήσουμε κι εμείς στα χέρια μας το εικόνισμά Της σαν «πανηγυράδες». Μεγάλη υπόθεση!

Εγώ, νεαρός φοιτητής τότε, λίγα καταλάβαινα από την σημασία του εορτασμού. Άλλωστε, η σχέση μου με την Εκκλησία μπορεί να ήταν πάντοτε λίγο πιο στενή από άλλων της γενιάς μου, μακριά όμως από περιττές υπερβολές και τυπικούρες. Σχέση αγάπης, πίστης και σεβασμού. Όπως και των περισσότερων Σιφνιών, που έχουν νοιώσει την βαθειά θρησκευτικότητα να διαπερνά την καθημερινότητά τους, άσχετα με το πόσο μακριά βρίσκονται από το πολυαγαπημένο νησί τους.

Τα κατάλαβα όμως όλα όταν αξιώθηκα να σηκώσω την εικόνα Της για να Την ανεβάσω τα λίγα σκαλιά που οδηγούν από τον παραθαλάσσιο μώλο στην εκκλησιά, ανάμεσα σε ένα εκστασιασμένο πλήθος πιστών. Αλλά και λίγο αργότερα στο δείπνο, όταν το εκκωφαντικό χτύπημα των πιάτων και οι βροντερές ευχές για την υγεία του πανηγυρά έμοιαζαν να δονούν τα γύρω βουνά.

Το πανηγύρι της Χρυσοπηγής έχει ένα συγκεκριμένο τυπικό. Κάθε χρόνο, ο πανηγυράς της επόμενης χρονιάς θα παραλάβει το εικόνισμα από τον προηγούμενο. Η εικόνα θα λιτανευθεί με τα πόδια μέσα από όλα τα κεντρικά χωριά και θα καταλήξει για δυό εβδομάδες στο σπίτι του, προτού μεταφερθεί στην εκκλησία της ενορίας του. Εκεί θα βρίσκεται για έναν ολόκληρο χρόνο με τις καθημερινές παρακλήσεις των πιστών να συνοδεύουν την οικογένεια του πανηγυρά. Δυό εβδομάδες πριν την ημέρα της Αναλήψεως (40 μέρες μετά το Πάσχα), το εικόνισμα θα φιλοξενηθεί και πάλι στο σπίτι του πανηγυρά, που θα μείνει ανοιχτό μέρα-νύχτα για κάθε πιστό που θέλει να προσκυνήσει την Χάρη Της.

Ταυτόχρονα, αρχίζουν οι ετοιμασίες για το μεγαλύτερο πανηγύρι του νησιού. Ευθύνη του πανηγυρά είναι ο καλλωπισμός και ο στολισμός της εκκλησίας, ο καθαρισμός των εξωτερικών χώρων αλλά και η προετοιμασία της αρτοκλασίας και του Δείπνου της Αγάπης για την ημέρα  του πανηγυριού. Στις ετοιμασίες θα συμμετάσχουν με κοινωνική εθελοντική προσφορά όλοι οι πιστοί της Παναγιάς μας με τον παπα-Γιάννη του Ταξιάρχη να πρωτοστατεί στην αρμολόγηση των σκαλοπατιών.

Μέχρι να φτάσει η μεγάλη μέρα! Ολοι οι ιερείς του νησιού μαζί με πλήθος κόσμου θα μαζευτούν στο σπίτι του πανηγυρά (στην περίπτωσή μας στον Αη-Λούκα) για το «σήκωμα» της Εικόνας. Τα τραταρίσματα με Σιφνέικα γλυκά δίνουν και παίρνουν. Η πομπή θα ξεκινήσει με τον πανηγυρά να προηγείται με την εικόνα στα χέρια και από πίσω ακολουθούν καντήλια, κεριά, εξαπτέρυγα, ιερείς και λαός με τα τροπάρια και την ευχή να ακούγονται από παντού: «Βοήθειά σας!».

Η εικόνα θα φθάσει στο λιμάνι των Καμαρών και μετά από μια σύντομη δοξολογία θα επιβιβασθεί με μεγάλες τιμές στο πλοίο της γραμμής. Θα ταξιδέψει στα νότια του νησιού, όπου ο κόσμος, μυρμηγκιά, θα έχει κατακλύσει τον Ιερό Βράχο περιμένοντας ανυπόμονα την άφιξή της. Νομίζεις πως θα βυθισθεί από το βάρος του κόσμου. Στην κουζίνα, η Σιφνέικια ρεβυθάδα χυλώνει στην φωτιά, το κοκκινιστό μοσχαράκι βράζει στα καζάνια, οι πατάτες έτοιμες για το τηγάνι, η τράπεζα στρωμένη για 80 άτομα, το κρασί ήδη έχει ξεκινήσει να σερβίρεται στα κρυφά.

Και να! φάνηκε το πλοίο να στρίβει έξω από την Κιτριανή. Η προσμονή στο κόκκινο, η ατμόσφαιρα ηλεκτρισμένη, τα βαρκάκια ξεκινούν να το προϋπαντήσουν. Το πλοίο μοιάζει τεράστιο σαν φθάσει μπροστά στον Βράχο. Θα αγκυροβολήσει στα ανοιχτά και από μέσα θα επιβιβασθούν σε μικρότερες βάρκες όλοι όσοι συνοδεύουν την Εικόνα. Μόλις φανεί, τελευταία, η Εικόνα της Χρυσοπηγής, τότε ο θόρυβος από τις κόρνες και τις σειρήνες των καραβιών θα γίνει εκκωφαντικός ενώ οι ναυτικές φωτοβολίδες αυλακώνουν τον ουρανό. Δύσκολο να μην ανατριχιάσει ακόμη και κάποιος άσχετος, ανεξάρτητα από τον βαθμό της πίστης του.

Μετά από λίγο, η Εικόνα θα αποβιβασθεί στον μικρό μώλο, όπου έχουν σπεύσει να την προϋπαντήσουν όλοι οι επίσημοι επισκέπτες, λαϊκοί και κλήρος. Η μπάντα του Λιμενικού παιανίζει, το άγημα παρουσιάζει όπλα, ενόσω η πομπή ανεβαίνει αργά και επιβλητικά τα σκαλιά προτού καταλήξει στο προαύλιο της εκκλησίας για τον υπαίθριο εσπερινό. Οι πιστοί συναγωνίζονται να προσκυνήσουν την Χάρη Της.

Μετά την αρτοκλασία θα ακολουθήσει ο ευλογημένος από τους ιερείς «Δείπνος της Αγάπης», ένα πανάρχαιο έθιμο των πρώτων Χριστιανικών χρόνων.

Σε μια καταπληκτική στην οργάνωσή της τελετουργία θα δειπνήσουν κατά κανόνα γύρω στα 800-1000 άτομα, σε ομάδες των 80. Το προσωπικό για το σερβίρισμα είναι συνήθως εθελοντές που το έχουν «τάμα» για την υγεία τους, το ίδιο και οι λαντζέρηδες, τα τραπέζια καθαρίζονται εν ριπή οφθαλμού, το κρασί βοηθάει στο κέφι, το στριμωξίδι στην στενή είσοδο είναι μέρος της κοινωνικότητας. Γιατί αυτό είναι που μετράει εδώ και 350 χρόνια, που ακολουθείται το ίδιο τυπικό: η ανθρώπινη συμμετοχή!

Οι ευχές και το κροτάλισμα των πιάτων, λες και θα σπάσουν από στιγμή σε στιγμή, εντυπώνεται στην μνήμη για καιρό… «Στην υγειά του πανηγυρά», «Στην υγειά των σερβιτόρων», «Και στους Μαγείρους» και «στην λάντζα»… Κανείς δεν μένει παραπονεμένος.

Το δείπνο όμως εξυπηρετεί και μια πρακτική ανάγκη. Κάποτε η επιστροφή στο χωριό σήμαινε περπάτημα 2 ώρες. Αλλά γι αυτό έπρεπε πρώτα να φέξει αφού ποτέ δεν υπάρχει φεγγαρόφωτο την βραδυά αυτή. Έτσι, θα ακολουθήσει ολονυχτία στην εκκλησία. Μια μοναδική εμπειρία όπου συνήθως πρωτοστατούν στις ψαλμωδίες οι πιστές γυναίκες του νησιού. Αν η νύχτα συμβεί να είναι ήρεμη, οι φωνές τους νανουρίζουν μέχρι και τον Φάρο, το χωριό στην απέναντι μεριά του κόλπου. Με την αυγή να γλυκοχαράζει, το εικόνισμα θα επιβιβασθεί σε βάρκες που θα το οδηγήσουν δια θαλάσσης στην ιστορική πρωτεύουσα του νησιού, το Κάστρο. Νέες δοξολογίες, λιτανεία μέσα στην αρχαία κωμόπολη και μετά πεζοπορία για να καταλήξει στον καθεδρικό ναό του Αγ. Σπυρίδωνα στην Απολλωνία.

Επίσημη δοξολογία εδώ με όλους τους επισήμους, πομπή της Εικόνας στα χέρια των ανδρών του Λιμενικού μέσα από το “Στενό” στο Ηρώον και επιστροφή. Λήξη των εορτασμών και το σκηνικό επαναλαμβάνεται από την αρχή με τον νέο πανηγυρά να πετάει στα ουράνια από την χαρά του, φέρνοντας στα χέρια την Εικόνα στο σπίτι του και στο χωριό του. Όσο για τον προηγούμενο, κατευχαριστημένος και γεμάτος ευχές, θα προσπαθεί να μείνει ξύπνιος μέχρι την ώρα του επίσημου γεύματος που συνδιοργανώνουν η Μητρόπολη, ο Δήμος Σίφνου και ο Σύνδεσμος Σιφνίων.

Μέσα από τις τοπικές εφημερίδες έχω εντοπίσει κάθε έναν από τους πανηγυράδες της Χρυσοπηγής από το 1902 έως τις μέρες μας. Η οικογένειά μας αξιώθηκε να εορτάσει την Χρυσοπηγή 4 φορές μέχρι στιγμής (το 1978, το 1986, το 2000 και το 2018), προτού αρχίσουμε να λιγοστεύουμε επικίνδυνα. Ήδη έχουμε γραφτεί στην λίστα αναμονής για την επόμενη φορά. Όπως με έχει διαβεβαιώσει ο παπα-Γιάννης, μόνο η Παναγιά σε τελική ανάλυση γνωρίζει το πότε και αν θα φθάσει η σειρά μας. Ελπίζουμε να είμαστε κάποιοι από εμάς ακόμη παρόντες όταν αυτό συμβεί. Αλλά και το έθιμο να έχει διατηρηθεί όπως το γνωρίσαμε γιατί, ήδη μετά την πανδημία, εμείς οι κάπως παλιοί βλέπουμε ανησυχητικά σημάδια εμπορευματικού ξεφτίσματος με την εθελοντική συμμετοχή να περιμένει αμοιβή. Όσο για την δαπάνη που συνεπάγεται ένα  τέτοιο πανηγύρι, οφείλω να διαβεβαιώσω κάθε αδιάκριτο πως πάντοτε το φροντίζει η Παναγιά δανείζοντάς μας τα απαραίτητα. Άλλωστε, και οι παλαιότεροι δεν την αποκαλούσαν τυχαίως «Χρυσου-Πηγή» μόνο και μόνο γιατί κάπου εκεί στην περιοχή έβγαινε και ο αρχαίος χρυσός της Σίφνου…

Βοήθειά μας !!

© Αλκιβ. Ν. Λεμπέσης. Ανοιξη2024

Το άρθρο αυτό γράφτηκε ως αφιέρωμα ειδικά για δημοσίευση στο ετήσιο τουριστικό περιοδικό της Σίφνου YOU ARE HERE. Μια πληρέστερη περιγραφή όλου του πανηγυριού του 2018 με φωτό και πολλές ώρες βίντεο υπάρχει ήδη εδώ …

Διαβάστε την τελική δημοσίευση σε μορφή PDF